25 Νοεμβρίου, Παγκόσμια Hμέρα για την Εξάλειψη της Βίας Κατά των Γυναικών: Η μιντιακή κατασκευή της γυναικοκτονίας σε τρία ελληνικά ηλεκτρονικά έντυπα

Από την Αικατερίνη Ζιόβα, εικαστικό/ακτιβίστρια, Μ.Δ.Ε. Εφαρμοσμένη Κλινική Κοινωνιολογία και Τέχνη*

Η παρούσα εργασία σχεδιάστηκε με σκοπό να συμβάλει στη διερεύνηση της απεικόνισης της γυναικοκτονίας και των θυμάτων της από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και να επιβεβαιώσει τα στοιχεία ή να προσθέσει νέα, σε αυτά που έχουν ήδη αναδειχθεί από αντίστοιχες μελέτες.

Πρόκειται για μία ποιοτικά προσανατολισμένη έρευνα η οποία πραγματοποιήθηκε στον ηλεκτρονικό ειδησεογραφικό τύπο.  Συγκεκριμένα επελέγησαν οι τρείς δημοφιλέστερες ιστοσελίδες, σύμφωνα με το SimilarWeb, ένα εργαλείο επισκεψιμότητας ελληνικών ιστοσελίδων, στην κατηγορία “news and media” με τελευταία ημερομηνία ανανέωσής της, την 01/11/2019. Πρόκειται για τις ιστοσελίδες: 1. Newsbomb, 2. Iefimerida και 3. Protothema, τρεις επώνυμες ηλεκτρονικές εφημερίδες που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σαν μέσο έκδοσης, ανάρτησης, κυκλοφορίας και διάδοσης των δημοσιευμάτων που περιλαμβάνουν.

Ερευνήθηκε ο τρόπος με τον οποίο οι 3 ηλεκτρονικές εφημερίδες παρουσίασαν τις ειδήσεις των γυναικοκτονιών κατά τη διάρκεια των ετών 2018-2019.  Για τους σκοπούς της έρευνας η εργασία μελέτησε τη γυναικοκτονία ως αποτέλεσμα ενδοοικογενειακής βίας που έχει διαπράξει πρώην/νυν σύζυγος ή πρώην/νυν σύντροφος. 

Είναι γεγονός ότι το κοινό διαμορφώνει τη γνώμη του κατά ένα σημαντικό ποσοστό, ειδικά για ζητήματα που δε γνωρίζει πολύ καλά και έχει ελάχιστες πληροφορίες για αυτά, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία αποτελούν ένα μέρος των ατομικών μας δικτύων και έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν στάσεις, να επηρεάζουν συνειδήσεις και να γεννούν απόψεις. Η απόφαση να επιλεγούν δημοσιεύσεις μόνο από τον ηλεκτρονικό τύπο βασίστηκε αρχικά πάνω στο γεγονός ότι οι εφημερίδες πάντα θεωρούνται αξιόπιστη πηγή πληροφοριών και παραδοσιακά χρησιμεύουν ως κοινός τόπος για την κοινωνία για συζήτηση θεμάτων δημόσιας σημασίας.  Ειδικά όμως ο ηλεκτρονικός τύπος, αποτελεί έναν εύκολα προσβάσιμο και οικονομικό τρόπο ενημέρωσης.

Τα δεδομένα αναλύθηκαν έτσι ώστε να προσδιοριστεί ποιες είναι οι ειδήσεις που επιλέγονται, να αποκαλυφθεί το πλαίσιό τους και ο τρόπος με τον οποίο ενοχοποιούνται τα θύματα για τη δολοφονία τους.  Αρχικά η έρευνα κατέγραψε το αν οι ηλεκτρονικές εφημερίδες έχουν αρθρογραφήσει για όλα τα περιστατικά γυναικοκτονίας που έχουν καταμετρηθεί σύμφωνα με τον χάρτη του sexharrassmap[1].  Από τα 123 άρθρα που εξετάστηκαν και αφορούν 29 καταγεγραμμένες γυναικοκτονίες, οι 19 εμπίπτουν στο κριτήριο που εξετάζουμε[2].  Η ανάλυση περιεχομένου έγινε με κωδικοποίηση ξεχωριστά για την κάθε εφημερίδα. Στη συνέχεια τα άρθρα ομαδοποιήθηκαν με βάση κοινά μοτίβα και θέματα, οι ομάδες αναλύθηκαν ξανά για να επαληθευτεί η αρχική κωδικοποίηση και να εντοπιστούν νέα στοιχεία και τέλος τα δεδομένα εξετάστηκαν μεμονωμένα αλλά και συνδυαστικά μεταξύ τους.

Από την καταγραφή των άρθρων, προέκυψε ότι για κάποιες γυναικοκτονίες υπάρχουν εκτενή δημοσιεύματα, φωτογραφίες, συνεντεύξεις και αναλύσεις και στις τρεις εφημερίδες ή σε κάποιες από αυτές, άλλες αναφέρονται μόνο επιγραμματικά και άλλες δεν αναφέρονται καθόλου.  Επίσης, κάποιες εφημερίδες έχουν αφιερώσει σε ορισμένες από τις περιπτώσεις γυναικοκτονίας περισσότερα από ένα άρθρα σε διαφορετικές ημερομηνίες. Όμως, το γεγονός ότι η κάλυψη του θέματος χαρακτηρίζεται σε πολλές περιπτώσεις από την ασυνέχεια του ρεπορτάζ, από ανακρίβειες για τις ηλικίες των θυμάτων μέχρι και την αλήθεια των γεγονότων, δείχνει ότι δεν έχει δοθεί ο κατάλληλος χρόνος για τη διασταύρωση των στοιχείων προσδίδοντας ένα στοιχείο προχειρότητας στην «κατασκευή» της είδησης.

Τέλος, παρατηρήθηκε ότι, όσον αφορά το θύμα, ο επιθετικός προσδιορισμός που αναφέρεται συχνά είναι «άτυχη»,  απομακρύνοντας το βάρος από το δράστη και αποδίδοντας το περιστατικό στη μοίρα του θύματος.

Ο παραπάνω πίνακας δείχνει πόσες φορές αναφέρθηκαν οι λέξεις άτυχη, πάθος, ζήλεια, τραγωδία, μοίρα στο σύνολο των άρθρων που μελετήθηκαν και στις τρεις ηλεκτρονικές εφημερίδες.  Οι λέξεις άτυχη και τραγωδία συνολικά αναφέρθηκαν 199 φορές και δείχνουν τη μεγάλη βαρύτητα που δίνεται στην κάλυψη της είδησης ελλείψει επιστημονικών και άλλων στοιχείων.

Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι οι γυναίκες λογοδοτούν για την ενδοοικογενειακή βία που βιώνουν και κυρίως κατηγορούνται ότι έχουν συμβάλλει στη δολοφονία τους με άμεσους και έμμεσους τρόπους. Πρόκειται για μία πρακτική η οποία αποσπά την προσοχή από τον αληθινό ένοχο.

Οι πιο συνηθισμένοι έμμεσοι τρόποι είναι:

• η αναφορά σε καταστάσεις σωματικής, ψυχικής ή συναισθηματικής υγείας του θύματος ή/και του δράστη
• η περιγραφή της ενδοοικογενειακής βίας ως συνέπεια διαπληκτισμού[3]
• η περιγραφή οικονομικών δυσχερειών και
• η περιγραφή του δράστη με θετικούς χαρακτηρισμούς[4]

Οι άμεσοι τρόποι ενοχοποίησης είναι:

• η χρήση αρνητικών χαρακτηρισμών για το θύμα
• η αναφορά σε προηγούμενα περιστατικά βίας για τα οποία το θύμα δεν είχε μιλήσει σε κανέναν ή/και δεν τα είχε καταγγείλει
• η αναφορά σε προσωπικές σχέσεις
• η αναφορά στο γεγονός της αυτοκτονίας, της κατάθλιψης και της χρήσης ναρκωτικών ουσιών που χρησιμοποιούνται με μεγάλη ευκολία στα δημοσιεύματα προκειμένου να δικαιολογήσουν τις πράξεις των δραστών, θίγουν και στιγματίζουν μία μεγάλη κατηγορία συνανθρώπων μας, τακτική που σίγουρα δεν εξυπηρετεί την πρόληψη της βίας καθώς πρόκειται για μία ακόμα απόσπαση από το πραγματικό και βαθύτερο πρόβλημα της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας[5].

Τα συμπεράσματα είναι ότι:

• Σε 11 περιπτώσεις γυναικοκτονίων αναδείχθηκαν περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. Η παρουσίασή τους γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να θεωρηθούν ως μεμονωμένα περιστατικά και όχι ως μέρος ενός ευρύτερου κοινωνικού προβλήματος. Η απουσία ή η υποβάθμιση του πλαισίου ενός βίαιου ιστορικού αποτελεί μία «πληγή» στην κάλυψη των γυναικοκτονίων, με αποτέλεσμα να παραβλέπονται σε μεγάλο βαθμό οι κοινωνικές επιπτώσεις αυτών των εγκλημάτων.
• Τα παραπάνω αποτελούν και έναν τρόπο να απομακρυνθεί το ενδεχόμενο του προμελετημένου εγκλήματος καθώς έτσι καταρρίπτεται ο μύθος του εγκλήματος από πάθος και έρωτα και χτίζεται η υπεράσπιση του δράστη.
• Όσον αφορά την υπεράσπιση των δραστών, προκύπτει ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο που συμβάλει στον αποπροσανατολισμό της κοινωνίας, και αυτό γίνεται μέσω της φιλοξενίας δηλώσεων των δικηγόρων τους (δηλώσεις των συνηγόρων υπεράσπισης φιλοξενούνται σε 7 περιπτώσεις). Οι δηλώσεις αυτές είναι οι μοναδικές που χρησιμοποιούν άμεση γλώσσα για να ρίξουν την ευθύνη στο θύμα καθώς παρουσιάζουν πάντα την άποψη ότι το θύμα έθιξε την προσωπικότητα του δράστη, τον μείωσε και τον πρόσβαλε με τέτοιο τρόπο ώστε ο δράστης δεν άντεξε και ξέσπασε.  Οι δηλώσεις των δικηγόρων, έχουν μεγάλο αντίκτυπο στο ευρύ κοινό καθώς λόγω της επιστημονικής τους κατάρτισης αλλά και της εμπειρίας τους, θεωρούνται περισσότερο αξιόπιστοι και αντικειμενικοί.
• Το ίδιο παραπλανητική αποδεικνύεται και η δημοσίευση των δηλώσεων συγγενών και γειτόνων του θύματος. Δεδομένου ότι είναι πολύ συνηθισμένο μία κακοποιημένη γυναίκα να μην έχει ομολογήσει τη βία που έχει υποστεί σε κανέναν, οι μαρτυρίες ότι πρόκειται για ένα ήσυχο και ευτυχισμένο ζευγάρι κρύβουν μεγάλο βαθμό ανακρίβειας.

Προκειμένου να είναι αποτελεσματικός ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην πρόληψη της βίας κατά των γυναικών, θα πρέπει να αποτελέσουν μέρος μίας ευρύτερης οργάνωσης των αρμόδιων φορέων και των υποστηρικτικών δομών στα θύματα.  Η δημοσιοποίηση από την πλευρά των ΜΜΕ της νομοθεσίας για τις ποινικές ευθύνες των δραστών, η κοινωνική αποδοκιμασία αλλά και η ενθάρρυνση του φιλικού και συγγενικού περιβάλλοντος για την καταγγελία των περιστατικών, είναι εξαιρετικά σημαντικά για την πρόληψη και την αντιμετώπιση κάθε μορφής βίας.

[1]https://sexharassmap.espivblogs.net/ (ο σκοπός του χάρτη είναι η καταγραφή περιστατικών σεξιστικής και έμφυλης βίας σε πανελλαδικό επίπεδο)

[2]Στο χάρτη έχει προστεθεί μία γυναικοκτονία η οποία δεν αναφερόταν, με περιοχή εντοπισμού τον Άγιο Παντελεήμονα και ημερομηνία 17/05/2018

[3]14 άρθρα αναφέρουν ότι προηγήθηκε ένας καβγάς πριν από το έγκλημα

[4]τα 120 από τα 123 άρθρα ακολουθούν την τακτική της ενοχοποίησης του θύματος με έμμεσο τρόπο

[5]3 άρθρα αναφέρουν ότι ο δράστης διέπραξε το έγκλημα κάτω από την επήρεια ναρκωτικών ουσιών, 2 άρθρα κάτω από την επήρεια αλκοόλ και 3 άρθρα λόγω ψυχολογικών προβλημάτων

* Η έρευνα αποτελεί μέρος της διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Δια τμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακού Σπουδών «Εφαρμοσμένη Κλινική Κοινωνιολογία και Τέχνη», με επιβλέποντες καθηγητές: Βασίλειος Μπούζας – Αναστασία Ζήση.

Η Αικατερίνη Ζιόβα είναι εικαστικός και ακτιβίστρια. Είναι απόφοιτος του Μ.Δ.Ε. Εφαρμοσμένη Κλινική Κοινωνιολογία και Τέχνη του Πανεπιστημίου Αιγαίου.  Ασχολείται με την έρευνα στο πεδίο της βίας κατά των γυναικών αλλά και την τέχνη ως εργαλείο σύνδεσης κοινωνικών ομάδων, ενδυνάμωσης και δημιουργικής αλληλεγγύης.  Εργάζεται για το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.

Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί της μέσω:

https://femicideandthenews.blogspot.com/

https://www.ekateriniziova.com/

Katerina.ziova@gmail.com