Από την Κατερίνα Τζωρτζακάκη, Ψυχολόγο – Συγγραφέα
Ο Ιταλός ψυχαναλυτής, Μάσιμο Ρεκαλκάτι, επιστρέφει ξανά με το ζήτημα του πατέρα με ένα βιβλίο που περιγράφει με ακρίβεια την εποχή μας και δίνει ένα μικρό φως ελπίδας στον ταραγμένο της ορίζοντα.
«Τι απομένει από τον πατέρα», είναι ο τίτλος του βιβλίου. Τι είναι ο πατέρας και τι συμβολίζει για έναν άνθρωπο και μία κοινωνία; Ψυχαναλυτικά ο πατέρας είναι το πρόσωπο που θα χωρίσει το παιδί από τη μητέρα βοηθώντας το έτσι να πορευτεί στον δικό του δρόμο. Όσο απαραίτητη είναι η ενότητα ενός εμβρύου ή ενός βρέφους με τη μητέρα του, τόσο βλαβερή μπορεί να γίνει αν το παιδί μεγαλώνει και δεν αντιμετωπίζεται ως μία ξεχωριστή οντότητα. Αν θεωρείται κάτι που είναι ενιαίο με τη μητέρα. Σε μια κοινωνία ψυχαναλυτικά ο πατέρας είναι ο κανόνας, ο Νόμος, το όριο.
«Τι απομένει, λοιπόν από τον πατέρα την εποχή της αποδόμησής του; Την εποχή που η αυθεντία του και η κανονιστική του δύναμη φαίνονται αμετάκλητα να έχουν τελειώσει. Πρέπει να πετάξουμε όλα όσα αφορούν τον πατέρα; Πρέπει να πούμε «φτάνει με τους πατέρες»; Να διαπιστώσουμε τη χωρίς ελπίδα κωματώδη κατάστασή του; Είναι ο πατέρας ένα σαράβαλο που έχει ξεμείνει από την εποχή της πατριαρχικής κουλτούρας και που πρέπει να αποσυρθεί χωρίς καμία νοσταλγία;», γράφει ο Ρεκαλκάτι στον πρόλογο του βιβλίου.
Να ξεκαθαρίσουμε ότι ο Ρεκαλκάτι δεν επιθυμεί την εποχή της πατριαρχίας, δεν ζητά να επιστρέψει ο πάτερ φαμίλιας, ο αυταρχικός, ο πολλές φορές σαδιστικός, ο πατέρας που δεν κάνει διάλογο και επιβάλλεται επικαλούμενος μόνο τη δύναμη και την εξουσία του. Αυτός ο τύπος πατέρα και εξουσίας έφερε την ανθρωπότητα σε τρομακτική κορύφωση με τους παράφρονες δικτάτορες του 20ου αιώνα. Και δεκαετίες μετά τη δύση του πατέρα, όπως επισήμανε ο Λακάν, στον οποίο έχει πολλές φορές αναφορές το βιβλίο, ακολουθεί η εξάχνωση του πατέρα με τον Μάη του ‘68΄. Απόρριψη κάθε ορίου, κάθε νόμου και του θεσμού της οικογένειας. Ο άνθρωπος μετά από υποτελής γίνεται καταναλωτής.
Ο Ρεκαλκάτι, πάντα με αναφορές στον Λακάν, περιγράφοντας την εποχή του καταναλωτή είναι ιδιαίτερα ακριβής, αιχμηρός και μας διαπερνά, αφού σε αυτήν την εποχή μεγαλώσαμε και σε αυτήν την εποχή ζούμε. Μιλά για «την πίστη στο αντικείμενο ως γιατρειά στον πόνο της ύπαρξης».
Υπερδραστηριότητα, αντικείμενα που εναλλάσσονται χωρίς καμία αξία, κενότητα, εν τέλει, «μια παθολογία αντιέρωτα». Άνθρωποι ως ζώα εργασίας και «η απόλαυση ξεχειλίζει χωρίς φραγμό, χωρίς φρένο, δεν συνδέεται με την επιθυμία, ωθεί προς τη σπάταλη ανάλωση της ζωής».
Και η οικογένεια, τα παιδιά; Η σημερινή οικογένεια είναι εντελώς αποκομμένη από τον παιδαγωγικό της ρόλο και ανίκανη να πει το «όχι», που θα οριοθετήσει τα παιδιά, που θα δομήσει την προσωπικότητά τους και θα τα κατευθύνει. Οι γονείς δεν επιθυμούν τόσο να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους, αλλά αποζητούν να είναι οι ίδιοι υπερβολικά αρεστοί σε αυτά. Δεν υπάρχει ιεραρχία στην οικογένεια και αυτή η απόλυτη ισότητα, όχι απλώς δεν είναι δημοκρατική, αλλά είναι ιδιαίτερα επιβλαβής.
Ο Ρεκαλκάτι διαχωρίζει τις έννοιες της σύγκρουσης και της βίας.
Είναι φυσικη η ανάγκη ενός ατόμου ή μιας γενιάς να συγκρουστεί με τον γονιό ή με την προηγούμενη γενιά για να μπορέσει να προχωρήσει.
Γι’ αυτό και είναι απαραίτητη η ιεραρχία. Αλλά όπως ξεκαθαρίζει, η σύγκρουση εμπεριέχει την εικόνα του ‘Αλλου. Όταν συγκρουόμαστε λαμβάνοντας υπόψη τον άνθρωπο ή την ιδέα ή τον θεσμό που είναι απέναντί μας, αυτό είναι κάτι υγιές και μπορεί να μας προχωρήσει όλους. Όταν όμως, δεν βλέπουμε καθόλου τον Άλλον, υπάρχει μόνο τυφλή βία. Αυτή είναι η βία που μαστίζει σήμερα την κοινωνία μας, είναι η παραβατικότητα των ανηλίκων, τα πρωτοσέλιδα που διαβάζουμε με σοκ πλέον τόσο συχνά. Οι νέοι πάσχουν από «μια δυσφορία συνδεδεμένη με το αποτέλεσμα του κορεσμού και της τοξικότητας που προκαλεί το πλεόνασμα της απόλαυσης».
Πώς λοιπόν η οικογένεια θα επιτελέσει τον ρόλο της; «Πώς μπορεί να υπάρχει διαπαιδαγώγηση-και επομένως διαμόρφωση- αν η προσταγή που προσανατολίζει τον κοινωνικό λόγο συντονίζεται διαστροφικά σε ένα «γιατί όχι» που καθιστά ανούσια κάθε εμπειρία του ορίου;», διερωτάται ο συγγραφέας. Το λέει, λοιπόν, με σαφήνεια. Το συνεχές «Ναι» είναι διαστροφικό.
Επίσης, η αναποδιά, η ήττα, η αποτυχία των παιδιών γίνεται όλο λιγότερο ανεκτή, λέει ο Ρεκαλκάτι. «Αν οι γονείς έχουν σχέδια για τα παιδιά τους, τα παιδιά έχουν πάντα πεπρωμένα, πεπρωμένα σχεδόν ποτέ ευτυχή», έγραψε ο Σαρτρ. Οι γονείς δεν πρέπει να ζητούν ούτε κλώνους, ούτε ιδεώδεις, αλάθητους απογόνους χωρίς αποτυχία και χωρίς ελαττώματα σε αυτήν την εποχή όπου όλα ωραιοποιούνται άρρωστα.
Τελικά, σύμφωνα με τον Ρεκαλκάτι, μέσα σε όλο αυτό το δύστοπο κλίμα πώς μπορεί να υπάρξει ο ρόλος του πατέρα σήμερα και ποια ελπίδα μπορεί να φέρει; Ο συγγραφέας απαντά αναλύοντας ήρωες από βιβλία και ταινίες. Ο πατέρας σήμερα με την ουσιαστική του έννοια είναι αυτός που δεν θα απαιτήσει να είναι παράδειγμα προς μίμηση. Θα μεταδώσει το μήνυμα ότι η ζωή μπορεί να έχει ένα νόημα, ομορφιά, θα σώσει από τον πειρασμό της καταστροφής. Είναι ο πατέρας που θα βοηθήσει το παιδί να βρει την αληθινή επιθυμία του μέσα σε έναν κόσμο ανούσιων απολαύσεων. Εκείνος που θα είναι ρίζες και φτερά, εκείνος που θα αφήσει μια κληρονομιά, την οποία το παιδί θα αναδομήσει και θα χρησιμοποιήσει με τον τρόπο που του ταιριάζει.
Είναι ο πατέρας που αντιστέκεται, που δεν υποχωρεί στον πειρασμό του θανάτου. Που επιλέγει να κρατήσει τη φωτιά της ζωής. Που δεν το βάζει κάτω, που αγωνίζεται σε έναν κόσμο βίας και ματαιότητας. Που είναι παρών, που προστατεύει, που φροντίζει. Είναι ο πατέρας που είναι ατελής και το δέχεται. Είναι ο πατέρας που είναι πονεμένος και μέσα από αυτόν τον πόνο έχει τελικά εξανθρωπιστεί.
Τι απομένει λοιπόν από τον πατέρα σήμερα στην οικογένεια, στην κοινωνία, στην ανθρωπότητα ολόκληρη; Αν έπρεπε να απαντήσουμε με μια φράση από το βιβλίο, θα ήταν μόνον αυτή:
«Αυτό που απομένει από τον πατέρα είναι η ιδέα του μέλλοντος ως δυνατότητα».
