Συνέντευξη στη Δήμητρα Διδαγγέλου, Ψυχολόγο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε., Ειδίκευση στη Θεραπευτική Γραφή
Μια ασθένεια μερικές φορές μπορεί να γίνει φορέας μηνύματος του ψυχισμού και αφορμή για μια γενικότερη εσωτερική αναζήτηση. Η ψυχολόγος και συγγραφέας του βιβλίου “Όταν η ψυχή διαταράσσει το σώμα“, Κατερίνα Μαγγανά, προσφέρει στον αναγνώστη τη σύγχρονη προσέγγιση των ψυχοσωματικών νόσων και μια ιστορική αναδρομή στην αντιμετώπισή τους.
Η συνέντευξη που παραχώρησε η συγγραφέας στα Ψυχο-γραφήματα, περιστράφηκε γύρω από το ψυχικό νόημα και τη χρησιμότητα που μπορεί να έχει μια σωματική νόσος, το τραύμα, την κατάθλιψη, το ρόλο της ενοχής αλλά και των νέων τεχνολογιών στον ψυχισμό του σύγχρονου ανθρώπου.
Μιλήστε μας για το βιβλίο σας «Όταν η ψυχή διαταράσσει το σώμα» και τι ήταν αυτό που σας κινητοποίησε να το γράψετε.
Η έκδοση αυτού του βιβλίου είναι το αποτέλεσμα μιας ωραίας διαδρομής που ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 2015. Τότε είχα δώσει μια σειρά διαλέξεων στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της πολύ σημαντικής έκθεσης «Ίασις- Επέκεινα». Το θέμα ήταν η σωματοψυχική ισορροπία του ανθρώπου και οι ιστορικές διαδρομές της ψυχοσωματικής σκέψης. Η πλούσια ανατροφοδότηση από κοινό και συναδέλφους καθώς και το ενδιαφέρον του πεδίου έγιναν οι αφορμές για να προχωρήσω στη συγγραφή ενός πιο ολοκληρωμένου κειμένου, το οποίο εμπλουτίστηκε από τις παρατηρήσεις και τις ερωτήσεις των συμμετεχόντων στις διαλέξεις. Προστέθηκαν και παραδείγματα κλινικού υλικού ώστε να διευκολυνθεί η κατανόηση των πιο πυκνών επιστημονικών νοημάτων και εννοιών από το ευρύ αναγνωστικό κοινό.
Με ποιον τρόπο μια σωματική νόσος μπορεί να έχει προσωπικό και ψυχικό νόημα για κάποιον;
Με πολλούς φαντάζομαι, διαφορετικούς για τον κάθε άνθρωπο. Αυτό μπορεί να απαντηθεί από τον καθένα ξεχωριστά στη διαδικασία της προσωπικής του ανίχνευσης ως προς την απόδοση ψυχικού νοήματος σε μια σωματική πάθηση. Η δική μας συνέργεια ως θεραπευτές έγκειται σε αυτό ακριβώς, να βοηθήσουμε βρει ο άνθρωπος που αναζητά μια εξήγηση, μια σύνδεση σε αυτό που του συμβαίνει σωματικά με ψυχοσυναισθηματικές του εμπειρίες, το δικό του προσωπικό νόημα. Αν δώσουμε μια γενικόλογη εξήγηση πχ. η καρδιοπάθεια συνδέεται με την ενοχή, νομίζω αδικούμε τόσο το νόημα και τις αποχρώσεις της ενοχής που ανιχνεύεται σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά αλλά και την καρδιοπάθεια!
Πώς μια ψυχική κρίση μπορεί να έχει κάποια χρησιμότητα για το άτομο που τη βιώνει;
Σε συνέχεια της προηγούμενης απάντησης θα έλεγα ότι η χρησιμότητα προέρχεται από την ανάδυση του αιτήματος για κατανόηση και απόδοση νοήματος. Αλλιώς δεν καταχωρίζεται ως μια συνέχεια γόνιμη για τον άνθρωπο αλλά ως επανάληψη που καταδυναστεύει ως ένα βαθμό την καθημερινότητά μας. Δηλαδή η κρίση συνήθως περνά, δεν έγινε και τίποτα, δεν καταλάβαμε τις συνδέσεις της, τι λάθος κάνω που λέει και ο Χαρούλης στο ωραίο τραγούδι του. Και μετά επανεμφανίζεται και ο κύκλος συνεχίζεται…
Στην περίπτωση όμως ανάδυσης του αιτήματος να κατανοήσουμε τι και γιατί μας συμβαίνει κάτι που κυκλικά επαναλαμβάνεται ή που η διάρκειά του είναι πολύ μεγάλη ώστε να διαταράσσει τη ζωή μας, τότε η ψυχική κρίση μπορεί να γίνει σήμα για μια πορεία αναγνώρισης, συνειδητοποίησης και αποδοχής εκείνων των κομματιών του εαυτού μας που δεν τους δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να μιλήσουν, να εκφραστούν. Και σε ένα δεύτερο χρόνο να συνομιλήσουν με άλλα μας κομμάτια πιο εκφραστικά και λειτουργικά, φτιάχνοντας έτσι μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του ποιος είμαι και πως μπορώ να προχωρώ καλύτερα.
Τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που ένα τραύμα δεν εκφράζεται με το λόγο;
Εξαρτάται. Πόσο απωθημένο είναι ή αν δεν είναι καν απωθημένο αλλά τρόπον τινά «αγνοείται». Εξαρτάται κ από τις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος που μπορεί να πυροδοτήσουν την επαναφορά του, είτε με σωματοποιήσεις είτε με άλλου είδους αντιδράσεις πχ. συμπεριφορικές ή ψυχικές διαταραχές. Μπορεί ξέρετε να κουβαλάμε ένα τραύμα για πολύ καιρό χωρίς πολλά- πολλά, χωρίς να μας χαλά σε σημαντικό βαθμό τη ζωή. Η διαπλοκή όμως του μέσα με τον έξω κόσμο κάποια στιγμή θα το ξυπνήσει και θα ζητήσει κάτι. Το να εκφραστεί με το λόγο δε σημαίνει απλώς να ειπωθεί. Θα μου πείτε, κάτι είναι κι αυτό μια που γίνεται ως ένα βαθμό συνειδητό. Μπορεί όμως να είναι απλώς εκλογικευμένο. Κι αυτό το επίπεδο: «το καταλαβαίνω με τη λογική μου» είναι άλλη πίστα από την ψυχική του επεξεργασία και την προσωπική σύνδεση και κατανόηση γι’ αυτό που είναι τραυματικό για μένα και πως επηρεάζει τη ζωή μου.
Ποιος ο ρόλος της ενοχής στις σωματοποιήσεις;
Αυτή η ερώτηση είναι θέμα για ολόκληρο βιβλίο! Πρόκειται για μια σύνθετη προβληματική που δεν προσεγγίζεται με μονοσήμαντες εξηγήσεις. Η έννοια της ενοχής είναι σύνθετη, παρούσα τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Οτιδήποτε βιώνουμε έχει εγγραφές σε διάφορα ψυχοσωματικά επίπεδα. Κι η ενοχή ως συναίσθημα είναι μια κατάσταση που αναστατώνει έντονα τον ψυχισμό. Αν ανατρέξουμε στο φροϋδικό: «ο άνθρωπος αισθάνεται άρρωστος όχι ένοχος» ως τις σύγχρονες ψυχοσωματικές προσεγγίσεις και ερμηνείες, βλέπουμε ότι η ενοχή μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση μιας νόσου ή μιας σωματικής ταλαιπωρίας. Να θυμόμαστε όμως ότι η σωματική ασθένεια δεν οφείλεται σε έναν μόνο παράγοντα, θα πρέπει να την κατανοούμε ολιστικά.
Στο βιβλίο σας αναφέρετε την έννοια της «ψυχοσωματικής κατάθλιψης». Τι είναι και πώς μπορεί να την αναγνωρίσει κανείς;
Την έννοια της θεμελιώδους κατάθλιψης περιέγραψε πρώτος ο P. Marty (1966), ως «μια κατάθλιψη χωρίς αντικείμενο», μια κατάσταση στην οποία αυτό που κυρίως παρατηρείται είναι η απώλεια της ζωντάνιας, της χαράς της ζωής, ας το πούμε έτσι. Κατάθλιψη χωρίς αντικείμενο σημαίνει ότι κανένα σενάριο – στο οποίο συμπράττει και κάποιος σημαντικός άλλος – δεν βαραίνει το υποκείμενο, δε νοιώθει αισθήματα απαξίωσης, ενοχής ή άγχους. Η έκφραση μετατίθεται στο σώμα, πχ. αδυναμία, κόπωση, το περίφημο «σούρσιμο» που λέγεται συχνά. Η θεμελιώδης κατάθλιψη συνδέεται άμεσα με τη χρηστικότητα που κυριαρχεί στη ζωή ενός ανθρώπου. Να εκλαμβάνονται δηλαδή όσα συμβαίνουν από το υποκείμενο κυρίως μέσω πρακτικών εξηγήσεων και αιτιάσεων. Να απουσιάζει η ονειρική ζωή, η ικανότητα για σύνθετη και αλληγορική σκέψη, για παράδειγμα. Είναι μια κατάθλιψη δύσκολα αναγνωρίσιμη, ιδίως στο σύγχρονο δυτικό κόσμο. Γιατί η κουλτούρα του επικεντρώνεται βασανιστικά στο επίκαιρο, τα πράγματα απογυμνώνονται από τους συμβολισμούς και τα βαθύτερα νοήματά τους. Τείνουν να κυριαρχούν η άμεση σύνδεση αποδοτικότητας με τα κέρδη – κατά κανόνα οικονομικής φύσης καθώς και η ικανοποίηση σε αισθητηριακό επίπεδο. Χάνεται έτσι η πολυπλοκότητα των καταστάσεων που ζει κανείς, μετατρέπονται σε μονοσήμαντες και δεν δίνεται χρόνος για τη σύνθεση τους. Αν είσαι συνεχώς κουρασμένος, άτονος λιβιδινικά, λες πως είναι από τη δουλειά. Παίρνεις βιταμίνες, κάνεις και φυσική άσκηση, ωραία είναι όλα αυτά και χρήσιμα. Αν όμως το μαύρο από μέσα δε φεύγει; Αυτό πρέπει καταρχάς να το αναγνωρίσει το ίδιο το υποκείμενο και να επιθυμήσει να κάνει κάτι γι’ αυτό. Γιατί κοινωνικά, αλλά και ατομικά, δεν έχει τις πιο άμεσες συνέπειες μιας κλινικής νευρωτικής κατάθλιψης.
Ποια η επιρροή των νέων τεχνολογιών στην ψυχοσωματική ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου;
Πριν μπλέξουμε με αφοριστικά σχήματα να πω ότι οφείλουμε να ζούμε στην εποχή μας. Και οι νέες τεχνολογίες είναι η εποχή μας, διευκολύνουν τη ζωή μας και προσφέρουν πολλά σε κρίσιμους τομείς, όπως η υγεία. Η επιρροή τους στον ψυχισμό και το σώμα του σύγχρονου υποκειμένου έχει να κάνει με τη χρήση τους, πόσο λειτουργική ή δυσλειτουργική μπορεί να γίνει. Καθώς και την εμπλοκή της με τα ελλείμματα και τις ρωγμές του εαυτού πάνω στις οποίες αυτή η χρήση αφήνει σημάδια. Για παράδειγμα, γονείς που δεν ξέρουν πώς να ασχοληθούν ή πώς να απασχολήσουν δημιουργικά τα παιδιά τους και τους «πετάνε» το iphoneμε τις ώρες, θα έκαναν κάτι παρόμοιο σε παλαιότερη εποχή με κάτι άλλο φαντάζομαι. ΟΙ σύγχρονες τεχνολογίες πάντως πατάνε πιο ύπουλα μερικές φορές λόγω της σαγήνης της εικόνας και το αίσθημα μιας άμεσης «παντοδυναμίας» που προσφέρουν, σε ελλείμματα ψυχικά που κουβαλά κανείς από τη μικρή ηλικία. Πρέπει να μπορούμε ή να μάθουμε να αντιστεκόμαστε και να προστατευόμαστε Πρόσφατα έπαιζε μια διαφήμιση, κάτι για μια λειτουργία κινητού, με το σλόγκαν: «μην περιγράφεις, δείξτο»! Ένα «καλό παράδειγμα» που δείχνει προς την πλευρά κατάργησης της αφήγησης, της επικοινωνίας μέσω του λόγου και των βλεμμάτων που συναντιούνται. Για να κυριαρχήσει το άμεσο, το αντιληπτικό, ό, τι αποδυναμώνει μια ουσιαστική- και γιατί όχι, θεραπευτική- συνάντηση ψυχοσωματικά δυο ή περισσότερων ανθρώπων.
Σωματικά, ο εθισμός ή η πολύωρη ενασχόληση έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί ποικίλες διαταραχές, μυοσκελετικές, οφθαλμολογικές κλπ.
Στο βιβλίο σας αφιερώνετε κάποιες σελίδες στη δερματοστιξία. Τι επιθυμίες μπορεί να υποδηλώνονται πίσω από ένα τατουάζ;
Η δερματοστιξία είναι έκφραση της ανθρώπινης κατάστασης ήδη από τους πολύ πρώιμους πολιτισμούς. Κάθε εποχή όμως προσδίδει άλλες μεταφράσεις στα τελετουργικά της, παλιά και νεώτερα. Πολλές μπορεί να είναι οι επιθυμίες, συνειδητές ή όχι, που εκφράζει κάποιος κάνοντας ένα τατουάζ. Μια κοινή ρίζα τότε και τώρα είναι νομίζω ο «μαγικός» χαρακτήρας ενός συμβολισμού, διαφοροποιημένου φυσικά σε κάποιο βαθμό στους πρωτόγονους, αρχαϊκούς ανθρώπους από του σύγχρονους. Στη δική μας εποχή που συχνά ατροφεί η σκέψη και έχει την πρωτοκαθεδρία το αισθητηριακό- αντιληπτικό ο άνθρωπος καταφεύγει όλο και συχνότερα στο σωματικό για να μιλήσει για τα μεγάλα άγχη και τους φόβους του. Να νοιώσει λιγότερο μόνος. Σαν ένα μωρό που έχει κοντά τη μητέρα. Κάτι που εγγράφεται ορατά, δηλώνει μονίμως μια παρουσία και, επιπλέον, δεν το αποχωρίζεται κανείς ποτέ;
Τι θα θέλατε να έχει αποκομίσει ο αναγνώστης κλείνοντάς το; Τι θα προτείνατε σε όποιον επιθυμεί να βιώσει μια ισορροπία ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα του;
Καταρχάς θα ήθελα να έχει ευχαριστηθεί την ανάγνωση! Τώρα το τι θα αποκομίσει ο καθένας είναι απολύτως υποκειμενικό ζήτημα. Νομίζω ότι στην εποχή μας, που όλα έχουν γίνει λιγότερο απλά και όλο και πιο συχνά φαντάζουν κρίσιμα αυτά που μας συμβαίνουν, αναδύεται πιο εύκολα η απορία πώς να κρατηθεί κανείς υγιής και ισορροπημένος. Καλούμαστε όλο και συχνότερα να αποδείξουμε την ψυχοσωματική μας ισορροπία σε καιρούς δύσκολους. Και αυτό πρωτίστως θεωρώ πως περνά μέσα από τη διαφύλαξη μιας σύνθετης ματιάς πάνω στον εαυτό, αποφεύγοντας διχαστικές διχοτομήσεις, που απομονώνουν και αποξενώνουν το σώμα και τον ψυχισμό από τις κοινές πηγές τους. Να μπορούμε να δουλεύουμε πάνω στη σύνθεση, τους δεσμούς κι όχι στη σχάση και την αποξένωση. Αν μπορέσει να παροτρύνει τον αναγνώστη σε μια τέτοια σκέψη, τότε το βιβλίο «Όταν ψυχή διαταράσσει το σώμα» θα έχει επιτύχει κάτι ωραίο προς την κατεύθυνση του να βρίσκουμε, να συναντούμε ξανά και ξανά τον εαυτό και τον άλλο.
Λίγα λόγια για την Κατερίνα Μαγγανά
Η Κατερίνα Μαγγανά είναι ψυχολόγος MSc- αναλυτική ψυχοθεραπεύτρια και εργάζεται ιδιωτικά. Είναι συνεργάτιδα του ιδρύματος Αικ. Λασκαρίδη στα εκπαιδευτικά προγράμματα για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Σπούδασε στο ΕΚΠΑ και στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έχει ολοκληρώσει τον διετή κύκλο των εκπαιδευτικών σεμιναρίων «Εισαγωγή στην Ψυχοσωματική», της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας –IPSO P. MARTY (2012-2014).
Είναι εισηγήτρια διαλέξεων και σεμιναρίων σε ιδρύματα, συνέδρια και φορείς. Επιστημονικά της άρθρα έχουν δημοσιευθεί στα Τετράδια Ψυχιατρικής και στο ψυχαναλυτικό περιοδικό Οιδίπους. Από το 2003 ως το 2017 συνεργάστηκε με το περιοδικό Αρμονία, μηνιαίο ένθετο της εφημερίδας Έθνος του Σαββάτου, με άρθρα για θέματα ψυχολογίας.
Έχει συνεργαστεί επί σειρά ετών με τη δημόσια τηλεόραση στην έρευνα και στα κείμενα ντοκιμαντέρ πολιτισμικού περιεχομένου. Το 2013 έλαβε το βραβείο κοινού για το θεατρικό της έργο Έφη. Από το Ευτυχία (καλύτερο νεοελληνικό έργο, θεατρικά βραβεία περιοδικού Αθηνοράματος), το οποίο κυκλοφορεί σε βιβλίο από τις εκδόσεις Αρμός. Έχει δημοσιεύσει το βιβλίο Δημιουργώντας το αύριο, εκδόσεις Παπαϊωάννου (2002) και έχει συμμετάσχει με κείμενά της στο βιβλίο του εικαστικού Γιώργου Λάππα Maqams of blood and maqams of milk, εκδόσεις Futura (2003).
