Από την Ιφιγένεια Τσαντίλη, Επικοινωνιολόγο, MSC , δημοσιογράφο
Είναι γνωστό ότι η τέχνη γενικά έχει τη δύναμη να μετουσιώνει την ύλη που είναι το μέσο, σε ενέργεια, που είναι το αποτέλεσμα μιας καλλιτεχνικής έκφρασης. Και με αυτή την ιδιότητα, επιτρέπει στο άτομο στη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας, να συναλλαχθεί το πνεύμα με το σώμα του και να ισορροπήσουν οι ψυχοδιανοητικές του δυνατότητες. Με τη ψυχοθεραπεία θα “ξεπεταχθούν οι δημιουργικές δυνάμεις και θα αποδεσμευτεί η ψυχική “ενέργεια” που έμεινε αχρησιμοποίητη ή μάλλον ήταν δεσμευμένη από τους νευρωτικούς μηχανισμούς του ατόμου”, όπως αναφέρει ο ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής Τάκης Ευδόκας στο βιβλίο του “Ο καθρέφτης μας” (εκδόσεις Επιφανείου, 2006).
Στην Ελλάδα ήδη από τη δεκαετία του ‘80 λειτουργούν ψυχοθεραπευτικά κέντρα που στηρίζονται σε προσεγγίσεις, οι οποίες θεραπεύουν μέσω μουσικής, χορού, θεάτρου και εικαστικών τεχνών.
Από το 1940 εμφανίστηκαν οι τεχνικές θεραπείας μέσω τέχνης και εξελίσσονταν παράλληλα με τις νέες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους, ενώ ο ελληνικός όρος “εικαστική ψυχοθεραπεία” εισάγεται από την κα. Αναγνωστοπουλου, ιδρύτρια του Κέντρου Τέχνης και Ψυχοθεραπείας από το 1989, και τελικά καθιερώνεται, έναντι του Αγγλόφωνου όρου «Art Therapy».
Στο πανέμορφο νησί του Αργοσαρωνικού, την Αίγινα, η φύση έδωσε τον περασμένο Σεπτέμβριο, υλικό και έμπνευση για ένα βιωματικό/εκπαιδευτικό σεμινάριο προσωπικής ανάπτυξης στην οικία Καραπάνου, με τίτλο «Δημιουργικός άξονας, ένα εργαλείο διάγνωσης και παρέμβασης στις θεραπείες μέσα από τις εκφραστικές τέχνες» *.
Ο εμπνευσμένος κι έμπειρος θεραπευτής, Dr. Avi Goren-Bar **, συντόνισε τους 20 συμμετέχοντες -θεραπευτές σε μια διαδρομή αυτοσχεδιασμού προς την εσωτερική εξερεύνηση τεχνικών και δυνατοτήτων.
Μία από τις μορφές τέχνης που χρησιμοποίησε στο σεμινάριό του ο Dr. Goren – Bar είναι ο χορός και με την ευρύτερη έννοια η κίνηση, που απελευθέρωσε συναισθήματα καταπιεσμένα και έβγαλε στην επιφάνεια κρυμμένες δυνατότητες του θεραπευόμενου, όπως και πιθανές λύσεις στο πρόβλημά του. “Η χοροθεραπεία είναι η ψυχοθεραπευτική χρήση της κίνησης και του χορού, μέσα από την οποία το άτομο συμμετέχει δημιουργικά σε μια διαδικασία που προωθεί τη γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική του ολοκλήρωση”, αναφέρεται στην επίσημη ιστοσελίδα της Ένωσης Χοροθεραπευτών Ελλάδας. Ο χορός είναι πανάρχαια έκφραση των ψυχικών διεργασιών του ατόμου και η κίνηση πρώτη μορφή επικοινωνίας σε πρωτόγονους πολιτισμούς. Εμπεριέχει όλα τα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν πριν το λόγο για να εκφράσουν καταστάσεις και συναισθήματα, γι’ αυτό είναι ένα πολύτιμο ψυχοθεραπευτικό εργαλείο.
Από την άλλη μεριά και οι εικαστικές τέχνες με τη χρήση της τελικής εικόνας, προσφέρουν στο θεραπευτή έναν κώδικα επικοινωνίας που αναλύοντάς τον, οδηγείται στην αποκωδικοποίηση και σύνδεση συναισθημάτων (θετικά ή/και αρνητικά), και με την κατανόησή τους δύναται να οδηγηθούμε σε βαθύτερη επαφή με την ρίζα των προβλημάτων μας.
Αυτό που βίωσα ως συμμετέχουσα στο σεμινάριο ήταν ο τρόπος που ο καθηγητής δούλευε με τον καθένα ξεχωριστά και με όλους μαζί ως ενιαίο σύνολο. Καθοδήγησε αριστοτεχνικά 20 θεραπευτές, διαφόρων ηλικιών και από διαφορετικό γνωστικό αντικείμενο ο καθένας, ψυχολόγους, ψυχιάτρους, , κοινωνικούς λειτουργούς, που εναλλάσσονταν σε ρόλους θεραπευτή -θεραπευόμενου ανά δυάδες.
Προσπαθούσε διαισθητικά να περάσει τη μέθοδό του με τον κατάλληλο τρόπο σε κάθε θεραπευτή, κάτι εξαιρετικά δύσκολο, γιατί ο καθένας από τους 20 μαθητές δεν ήταν παθητικός θεατής αλλά συμμετείχε με το συναισθηματικό του κόσμο σε κάθε άσκηση. Ο μαθητής που έπαιζε το ρόλο του θεραπευτή έπρεπε να καταγράφει τα στάδια που ακολουθούσε ο θεραπευόμενος και τις παρατηρήσεις του σχετικά με τη διαδικασία που ακολουθούσε ο ασθενής στην επιλογή των υλικών ή στην προετοιμασία της κίνησής του στο χώρο με τη βοήθεια της μουσικής. Αργότερα στην υλοποίηση της ιδέας του στο στάδιο του κεντρικού θέματος και στην έκφρασή του μέσω χορού ή δράματος, πάλι με τη χρήση μουσικής ή λόγου. Κατόπιν άλλαζαν οι ρόλοι κι έτσι όλοι οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να βιώσουν τα αποτελέσματα της θεραπευτικής μεθόδου του Dr. Goren-Bar και ν’ αντιμετωπίσουν οι ίδιοι τα συναισθήματά τους, που αναδύθηκαν στο πλαίσιο των ασκήσεων. Έμαθαν επίσης να μοιράζονται με την ομάδα τα έργα τους και να τα επεξεργάζονται όλοι μαζί. Στις τέσσερις ημέρες του σεμιναρίου έγιναν ταυτόχρονα παρατηρητές και συμμετέχοντες σε μια διαδικασία αποδόμησης και επανασυγκρότησης των συναισθηματικών τους εκφράσεων, μέσω τεχνικών που ο ίδιος εισήγαγε το 1990.
Ο δημιουργικός άξονας είναι ένα εργαλείο παρατήρησης και αξιολόγησης που ακολουθεί 6 στάδια που ισχύουν και για τις 4 μορφές τέχνης που χρησιμοποιούνται στις εκφραστικές θεραπείες. Ήτοι οι πλαστικές τέχνες, ο χορός, η μουσική και το δράμα, που προσφέρουν τα εργαλεία στον θεραπευτή ώστε να φέρει το κατάλληλο αποτέλεσμα στον εκάστοτε ασθενή του. Το πρώτο στάδιο είναι αυτό της Επαφής. Είναι το στάδιο της επιλογής των υλικών αν πρόκειται για μουσικά όργανα ή/και εικαστική δημιουργία, ή της προθέρμανσης αν αφορά τον χορό και το δράμα. Σε αυτό το στάδιο αρχίζει η συναισθηματική διέγερση του θεραπευόμενου και η επιλογή γίνεται από το υποσυνείδητο του ασθενούς, εξηγούσε στους εκπαιδευομένους θεραπευτές ο Dr. Avi Goren Bar. Το δεύτερο είναι το στάδιο της Οργάνωσης, όπου ο θεραπευόμενος φέρνει το θέμα του στο προσκήνιο, τον τρόπο και το υλικό του, αρχίζει να επεξεργάζεται τα υλικά που έχει επιλέξει και να στήνει στο μυαλό του νοητικές εικόνες, ενώ προχωράει από τον αρχικό δισταγμό στον ενθουσιασμό. Το τρίτο είναι το στάδιο του Αυτοσχεδιασμού. Εδώ, έχουμε προχωρήσει από το φόβο στην ευρωστία και έχουν γίνει οι πρώτες γραμμές ή τα σχέδια και εξελίσσονται οι ρόλοι και οι κινήσεις, κάτι που αυξάνει το ενδιαφέρον του θεραπευόμενου. Στο τέταρτο στάδιο αναπτύσσονται οι ιδέες και προσθέτουμε περιεχόμενο στο έργο, ενώ εστιάζεται ο ασθενής στη σωματική έκφραση μέσω της κίνησης, στο ρυθμό της μουσικής ή στο ψυχόδραμα που αναδύθηκε στο προηγούμενο στάδιο. Αυτό είναι το στάδιο του Κεντρικού θέματος, όπου προχωράμε από την αρχική λύπη στη χαρά που προσφέρει η δημιουργία. Στο πέμπτο στάδιο έχουμε την Επεξεργασία του έργου (καλλιτεχνήματος) είτε πρόκειται για ανάπτυξη σε εικαστική δημιουργία, είτε για προσθήκη κειμένου στη μουσική ή στο χορό ή για παραλλαγές στο ψυχόδραμα με προσθήκες χαρακτήρων και ανταλλαγές μεταξύ των τεχνών που έχουμε στη διάθεσή μας, ώστε να εκφράσουμε το ζητούμενο της ψυχής μας. Το ζητούμενο σε αυτό το στάδιο είναι να προχωράμε συναισθηματικά στην υπερηφάνεια. Τέλος φτάνουμε στο τελευταίο στάδιο αυτό της Διατήρησης, όπου βρισκόμαστε από την αρχική αποξένωση στην ειρήνη και κλείνουμε το έργο μας δίνοντάς του τίτλο, αν είναι εικαστική δημιουργία ή το μοιραζόμαστε αν είναι δράμα ή μουσικό κομμάτι και συζητάμε τις σκέψεις μας με την ομάδα ή τον θεραπευτή μας.
Ο Δημιουργικός Άξονας που χρησιμοποιείται στη θεραπεία μέσω της τέχνης απελευθερώνει στο άτομο βαθύτερα συναισθήματα. Ο θεραπευτής θα προσφέρει βοήθεια ώστε να προσεγγιστεί το πρόβλημα του ασθενούς, με απώτερο στόχο την ίασή του. Ουσιαστικά, ο θεραπευτής καθοδηγεί τον ασθενή στην αυτοίασή του.
Το σεμινάριο βασίστηκε στη μελέτη του Dr Goren Bar, A. (1997) The Creation Axis in Expressive Therapies, The Arts in Psychotherapy, An International Journal, Pergamum Press. Τους πειραματισμούς πάνω στις δυνατότητες του δημιουργικού άξονα εκτός των συμμετεχόντων θεραπευτών και της γράφουσας, παρακολούθησε και η ομότιμη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διακεκριμένη ψυχολόγος κα Μίκα Χαρίτου- Φατούρου, την οποία εξέπληξε ευχάριστα ο αυτοσχεδιασμός των θεραπευτών στο τέλος του σεμιναρίου.
Αυτή η μέθοδος κάνει χρήση της διαδικασίας της μεταφοράς μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου που δημιουργεί. Ο θεραπευτής υποστηρίζει το συμβολικό αντικείμενο καλλιτεχνικής αυτοέκφρασης του θεραπευόμενου και τον βοηθά να βγάλει τα συμπεράσματα του. Ο συγκεκριμένος τρόπος προσέγγισης μπορεί να χρησιμοποιηθεί από άλλες σχολές ψυχοθεραπείας και ψυχολογίας, όπως η Γνωστική ψυχολογία, η Gestalt, η Αντλεριανή, η Συμπεριφορική κ.ά.. Μοιάζει λίγο με τη μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο Ελβετός φιλόσοφος του διαφωτισμού, ο Jean Jacques Rousseau, ο οποίος παρατηρούσε το μαθητή και προσεκτικά καθοδηγούσε την εξέλιξή του στα στάδια της μάθησης, χωρίς να λειτουργεί ως αυθεντία, ιδέες που απηχούν κι στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Το ίδιο νομίζω κάνει σε αυτή την μέθοδο ο θεραπευτής. Χρησιμοποιεί την τέχνη ως μέσο έκφρασης συναισθημάτων, τα οποία έχει απωθήσει στο υποσυνείδητο ο ασθενής και μέσω τεχνικών ο θεραπευτής θέτει τα ερωτήματα, τα ανασύρει στην επιφάνεια, μέσω των απαντήσεων του ασθενούς, ώστε να θεραπευτούν.
Τα εργαλεία τα δίνει ο ίδιος ο ασθενής και όπως προέτρεψε ο Dr. Goren Bar τους μαθητές του, είναι σημαντικό να παίρνει μέρος στη διαδικασία ο θεραπευτής και να μην είναι απλά παρατηρητής. Όπως επίσης να ενθαρρύνει τον ασθενή να εξερευνήσει κάθε εκφραστικό μέσο που ο ίδιος μπορεί να μη γνωρίζει ότι διαθέτει, “ανασύροντας από το ασυνείδητο κρυμμένες σκέψεις, συναισθήματα και αντιδράσεις, θεραπεύεσαι”, ο Dr. Avi Goren Bar, στο σεμινάριο. Η διαδικασία που ακολουθείται δεν είναι τόσο απλή. Ο θεραπευτής εκτός από εμπειρία και θέληση, οφείλει να συνδυάζει πολλές ικανότητες, να διαθέτει φαντασία και να μπορεί να σταθμίζει συνεχώς τα νέα δεδομένα που του δίνει ο θεραπευόμενος, προκειμένου να κατανοήσει το κυρίως θέμα που προκύπτει από την όλη διαδικασία. Επίσης ρόλος του είναι να τον κρατάει “εντός θέματος”, ώστε να μην ξεφεύγει σε άλλες διαδρομές. Σκοπός είναι να μένει σταθερός στο θέμα που επέλεξε και να φροντίσει να το ολοκληρώσει, μέχρι να οδηγηθεί στην ίασή του.
Τέλος να πούμε ότι σε αυτή την τεχνική των δημιουργικού άξονα του Dr. Goren Bar, η εμπειρία βιώνεται χωρίς κριτική. Τα συναισθήματα έρχονται αβίαστα και δεν αναρωτιέται ο θεραπευόμενος για την ορθότητα ή όχι αυτών, απλά συνειδητά επιλέγει να τα απελευθερώσει χωρίς να κρίνει την εμπειρία του. Κάτι που λειτουργεί γενικότερα θεραπευτικά στην επίγνωση και αποδοχή του εαυτού μας, στην ίαση και χαρά της μοναδικής και λαμπερής ύπαρξής μας.
* Το σεμινάριο διοργανώθηκε από το «Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας» στο πλαίσιο των προγραμμάτων μετεκπαίδευσης στην εικαστική ψυχοθεραπεία. Το ΚΤΨ είναι αστική μη κερδοσκοπική εταιρία και ιδρύθηκε το 1989 με σκοπό την εφαρμογή και τη διδασκαλία της εικαστικής ψυχοθεραπείας.
** Ο Dr Avi Goren-Bar είναι Κλινικός και Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος με ειδίκευση στις Εκφραστικές Θεραπείες. Εργάζεται με άτομα και ομάδες καθώς και με οργανισμούς. Έχει εκλεκτική- συνθετική προσέγγιση στη θεραπεία, συνδυάζοντας με δημιουργικό τρόπο τις πλαστικές τέχνες, τη μουσική και την κίνηση (www.dravigb.com). Είναι επιστημονικός συνεργάτης του Κέντρου Τέχνης και Ψυχοθεραπείας.
