Η έννοια της Χαρισματικότητας και η κοινωνική της διάσταση

Από την Αγγελική Γ. Φουστάνα, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής, Διδάσκουσα και επιστημονική συνεργάτη του Παν/ίου Αθηνών̽

Η Χαρισματικότητα αποτελεί μία υπεραξία στην κοινωνία. Τα παιδιά που δημιουργούν και επινοούν πέρα από τις προσδοκίες μας βελτιώνουν τα επιτεύγματα του ανθρώπινου δυναμικού. Οι ενήλικοι που έχουν νοητική υπεροχή έχουν αφήσει το στίγμα τους στην τεχνολογική, επιστημονική, οικονομική, πολιτισμική και ηθική ανάπτυξη της κοινωνίας.

Τι είναι όμως η Χαρισματικότητα; Η Χαρισματικότητα περιλαμβάνει τα ευφυή, ταλαντούχα και δημιουργικά άτομα. Αφορά στο υψηλού επιπέδου δυναμικό και στην ανώτερη επίδοση σε διάφορα πεδία επιστητού. Οι επιστήμονες αναφέρονται σε ευφυή, ταλαντούχα και δημιουργικά άτομα ως έναν ειδικό πληθυσμό, που στοιχειοθετείται από αυτές τις τρεις ομάδες. Σε γενικές γραμμές, οι ορισμοί συγκλίνουν στον κάτωθι ορισμό: Ευφυή και ταλαντούχα παιδιά είναι αυτά που αναγνωρίζονται από επαγγελματικά εξειδικευμένα άτομα και τα οποία συνεπεία εξαιρετικών ικανοτήτων είναι άξια για υψηλή απόδοση. Αυτά είναι παιδιά που χρήζουν διαφορετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και υπηρεσιών πέρα από όσα παρέχονται από το συνηθισμένο σχολικό πρόγραμμα, έτσι ώστε να συνειδητοποιήσουν τη συμβολή τους στον εαυτό τους και στην κοινωνία. Η υψηλή απόδοση αφορά σε κάποιον από τους εξής τομείς: γενική νοητική ικανότητα, ειδική ακαδημαϊκή κλίση, δημιουργική ή παραγωγική σκέψη, ηγετική ικανότητα, εικαστικές και θεατρικές τέχνες και ψυχοκινητική ικανότητα.

Τα ευφυή άτομα διακατέχονται από ιδιαίτερα υψηλή νοημοσύνη και εμφανίζουν αυξημένες ικανότητες συλλογισμού και αφαιρετικής σκέψης. Αναγνωρίζονται μέσω ψυχομετρικών εργαλείων και νοητικής αξιολόγησης. Τα ταλαντούχα άτομα επιδεικνύουν αυξημένη απόδοση σε έναν τομέα επιστημονικό, καλλιτεχνικό ή αθλητικό. Τα δημιουργικά άτομα διακατέχονται από καινοτόμα, νεωτεριστική και πρωτοποριακή σκέψη. Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες τα ευφυή άτομα μπορεί να είναι και ταλαντούχα σε κάποιον ειδικό τομέα, αλλά αυτό δε συμβαίνει πάντα. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις ταλαντούχων ατόμων με υψηλή νοημοσύνη, αλλά κι αυτό δεν αποτελεί κανόνα. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να εξετάζεται κάθε περίπτωση Χαρισματικότητας ξεχωριστά και μεμονωμένα. Το μοντέλο της γενικής νοητικής υπεροχής έναντι των ειδικών ταλέντων προκύπτει κυρίως από την εκπαιδευτική οπτική και περιγράφει ως ευφυή τα άτομα με υψηλό δείκτη νοημοσύνης και ταλαντούχα τα άτομα με ανώτερες δεξιότητες και ικανότητες σε μία ή περισσότερες περιοχές, όπως στα μαθηματικά, στις φυσικές επιστήμες, στη γλώσσα, στην τέχνη, στον αθλητισμό. Αρκετοί επιστήμονες χρησιμοποιούν τη λέξη «ευφυής», για να περιγράψουν τα υψηλά στο διανοητικό τομέα άτομα και τη λέξη «ταλαντούχα», για να αναφερθούν σε πρόσωπα με υψηλές δεξιότητες και ικανότητες – ταλέντα σε ένα ή περισσότερα πεδία.

Κάθε προηγμένο κράτος οφείλει να προσφέρει ευκαιρίες μάθησης σε όλα τα άτομα. Τα εκπαιδευτικά αγαθά πρέπει να προσφέρονται σε όλες τις κοινωνικές ομάδες και να δημιουργούν τις άριστες προϋποθέσεις για την αγωγή και μόρφωση όλων. Οι ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες στηρίζονται στις αρχές της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης και προωθούν την ανάπτυξη των κατάλληλων μαθησιακών διεργασιών, ώστε να κινητοποιείται κατά το μέγιστο βαθμό το νοητικό δυναμικό όλων των ατόμων προς το προσωπικό και συλλογικό όφελος. Στο άρθρο 16 του ελληνικού Συντάγματος αναφέρονται τα εξής:

1. Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. Η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα.
2. Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.
3. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το Κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις  ικανότητές τους.

Είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι διαθέτουν μια ευρεία κλίμακα ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Αυτή η κλίμακα περιλαμβάνει τις ικανότητες των μέσων ή κάτω του μέσου ατόμων μέχρι τις ιδιαίτερες γνωστικές ικανότητες και δεξιότητες των ευφυών ατόμων. Το δημοκρατικό μας σύστημα προσφέρει σε κάθε άτομο την ευκαιρία να αναπτυχθεί στο μέγιστο βαθμό, που επιτρέπουν οι ικανότητες και τα κίνητρά του. Αυτή η αρχή φαίνεται να προμηνύει ουσιαστικά ότι ευκαιρίες και εκπαίδευση παρέχονται, για να ενισχύονται όλοι οι μαθητές να συνειδητοποιούν και να ενεργοποιούν το δυναμικό τους. Όταν αναφέρεται στο Σύνταγμα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δεν εννοείται ότι είναι ίσοι μεταξύ τους, αλλά ίσοι απέναντι στο νόμο. Οι χαρισματικοί μαθητές διαθέτουν εγγενείς ικανότητες και δεξιότητες ανεπτυγμένες πέρα από την ηλικία τους. Η καταλληλότητα των μαθησιακών διεργασιών καθορίζεται από το βαθμό κάλυψης των ιδιαίτερων εκπαιδευτικών αναγκών και ικανοτήτων τους. Τα αποτελέσματα των εκπαιδευτικών διεργασιών διαφαίνονται στην οικονομική, τεχνολογική, πολιτισμική και ηθική πρόοδο.

Η ελληνική νομοθεσία εντάσσει τους χαρισματικούς μαθητές στην ειδική αγωγή ως μαθητές που έχουν ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και δεξιότητες. Πιο συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 2003 ψηφίστηκε νόμος (3194/2003 ΦΕΚ 267 τ. Α’ ) σύμφωνα με τον οποίο αναφέρονται οι χαρισματικοί και ταλαντούχοι μαθητές ως ομάδα του μαθητικού πληθυσμού με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 2, παράγραφος 7 του νόμου αυτού αναφέρεται: «Στο άρθρο 1 παράγραφος 2 του Ν. 2817/2000 προστίθεται εδάφιο ως εξής: Ειδικής εκπαιδευτικής μεταχείρισης μπορεί να τύχουν τα άτομα που έχουν ιδιαίτερες νοητικές ικανότητες και ταλέντα».  Ο τελευταίος νόμος για την Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία ή ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες που ψηφίστηκε το 2008 (Ν. 3699/2008 ΦΕΚ 199/Α’/2.10.2008) αναφέρει στο Άρθρο 3, παράγραφος 3: «Μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι και οι μαθητές που έχουν μία ή περισσότερες νοητικές ικανότητες και ταλέντα ανεπτυγμένα σε βαθμό που υπερβαίνει κατά πολύ τα προσδοκώμενα για την ηλικιακή τους ομάδα. Με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων κατόπιν εισήγησης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ανατίθεται η ανάπτυξη προτύπων αξιολόγησης και ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τους μαθητές αυτούς σε Σχολές ή Τμήματα Α.Ε.Ι. που, κατόπιν πρόσκλησης που τους απευθύνει το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, εκδηλώνουν ενδιαφέρον. Στους μαθητές αυτούς δεν έχουν εφαρμογή οι λοιπές διατάξεις του παρόντος νόμου».

Η κοινωνική διάσταση της Χαρισματικότητας προσδιορίζεται μέσα από τη συμβολή στην άνοδο της επιστήμης, της τεχνολογίας και των τεχνών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Χαρισματικότητα είναι σημαντική στην κοινωνία μας. Θα ήταν πολύ παράξενο, αν μία εξαιρετική ικανότητα, που μεταξύ άλλων πραγμάτων περιλαμβάνει την ικανότητα σχεδιασμού, λογικής αιτιολόγησης, επίλυσης προβλημάτων, αφαιρετικής σκέψης, σύνθετου συλλογισμού και  γρήγορης εκμάθησης, δεν είχε πολύ σημαντικές, θετικές επιπτώσεις. Αυτή η ικανότητα αποτελεί ένα χάρισμα, το οποίο αποδεικνύεται πιο σπουδαίο, όταν συνδεθεί με την κοινωνική πρόοδο. Ως εκ τούτου, η επένδυση στη Χαρισματικότητα – που πραγματοποιείται μέσω της εκπαίδευσης των Χαρισματικών μαθητών – αποτελεί το εχέγγυο για την προώθηση των καλλιτεχνικών, αθλητικών, τεχνολογικών και επιστημονικών επιτευγμάτων.

Διαβάστε επίσης:
Τα γνωρίσματα των ευφυών μαθητών και η εκπαίδευσή τους

Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Davis, G. A. & Rimm, S. B. (1994). Education of the Gifted and Talented. Needham Heights. MA: Allyn and Bacon.

̽ Η Δρ Αγγελική Φουστάνα είναι Διδάσκουσα Ειδικής Παιδαγωγικής των Χαρισματικών μαθητών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αποφοίτησε από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης με βαθμό άριστα και υποτροφία από το Ι.Κ.Υ.. Πραγματοποίησε τις Μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ειδική Αγωγή στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και έλαβε το Διδακτορικό της Δίπλωμα στο αντικείμενο της γνωστικής ανάπτυξης των Χαρισματικών μαθητών από το εν λόγω Πανεπιστήμιο. Έχει εξειδίκευση στο σχεδιασμό αναλυτικών προγραμμάτων για τους Χαρισματικούς μαθητές από το Institute of Education, University of London. Είναι επιστημονική συνεργάτης του Κέντρου Μελέτης Ψυχοφυσιολογίας και Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιμορφώτρια του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων και του Υπουργείου Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης. Διδάσκει σε προπτυχιακό, μεταπτυχιακό επίπεδο και σε προγράμματα μετεκπαίδευσης εκπαιδευτικών. Οι πολυάριθμες δημοσιεύσεις της σε βιβλία, οι συμμετοχές της σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια και η υλοποίηση προγραμμάτων για τους Χαρισματικούς μαθητές αποτελούν δείγματα της επιστημονικής της δραστηριότητας.