Από τον Σάββα Μπακιρτζόγλου, Ψυχολόγο – Ψυχαναλυτή
Ο Freud κάνει λόγο για ουρηθρικό ερωτισμό στο φαλλικό στάδιο, στην αρχή του οιδιπόδειου ψυχοσυμπλέγματος, κατά το 3ο έτος της ηλικίας. Εδώ προεξαρχει η ιδέα της ουρήσεως και της αυτοερωτικής (αυνανιστικής) ικανοποίησης απ’αυτήν. Στην ανάλυση της Ντόρας (φροϋδική ανάλυση του 1901) παρουσιάζεται η περίπτωση μιας νεαράς γυναίκας η οποία μεταξύ άλλων εμφάνισε το σύμπτωμα της ενούρησης: «η διαταραχή δεν είχε μόνο συνεχιστεί πέρα από το χρόνο που θεωρείται φυσιολογική, αλλά, σύμφωνα με τη δική της σαφή δήλωση είχε αρχικά εξαφανιστεί και επανεμφανίστηκε αργότερα όταν έγινε επτά ετών. Μια τέτοια περίπτωση ενούρησης έχει από όσα ξέρω ως πιθανότερη αιτία του τον αυνανισμό, ο οποίος στην αιτιολογία της ενούρησης παίζει ένα ρόλο που ακόμα εκτιμάται πολύ λίγο» ( ελλην. μετφρ. σελ. 78) και πιο κάτω «…η λευκόρροια των νεαρών κοριτσιών αποτελεί τις περισσότερες φορές, κατά τη δική μου άποψη, ένδειξη αυνανισμού» (σελ.79). Η ούρηση του μικρού αγοριού αντιστοιχεί στη στύση και εκσπερμάτιση του ενήλικου. Το νήπιο πριν τον έλεγχο των σφιγκτήρων του αντλεί ηδονική ευχαρίστηση καθώς η ζεστή πλημμυρίδα των ούρων του διατρέχει το σώμα του και κυλάει πάνω σ’αυτό: από την ουρήθρα κατά μήκος των μπουτιών του κ.ο.κ.. Στη συνέχεια της ζωής του υποκειμένου η σχέση του με τα ούρα μετατίθεται στα δάκρυα κατά την συμβολική εξίσωση δάκρυα = ούρα.
Ο Freud συνδέει συμβολικά την ούρηση με τη φωτιά: και τα δυό καίνε. Στον «Άνθρωπο των Λύκων» (1914) σημειώνει η ακράτεια των ούρων στο παιδί του προξενεί ντροπή, όσο δεν του προξενεί ,όπως εύλογα θα περίμενε κάποιος, η ακράτεια των κοπράνων. Αυτό εξηγείται λόγω της συμβολικής εξίσψσης των ούρων με τη φωτιά. Επίσης, καθηλώσεις στον ουρηθρικό ερωτισμό προδιαθέτουν το υποκείμενο προς μια εξαιρετική φιλοδοξία: πρόκειται για άτομα καυτά, με φλογερή φιλοδοξία. Κατά τον Karl Abraham (μαθητής και συνεργάτης του Freud) η πράξη της ουρήσεως μπορεί να συνοδεύεται από λανθάνουσες φαντασίες παντοδυναμίας. Πρόκειται για το αίσθημα του υποκειμένου ότι κατέχει μια μεγάλη δύναμη, απεριόριστη ικανή ακόμα και να δημιουργήσει ή και να καταστρέψει το αντικείμενο. Η Klein υπογραμμίζει τη σημασία φαντασιών, πρωτίστως επιθετικών, στον ουρηθρικό ερωτισμό (ουρηθρικός σαδισμός). Εδώ τα ούρα φαντασιώνονται ως δηλητηριώδη και διαβρωτικά.
Ο Αισχύλος ορμώμενος από τον μύθο του πυροφόρου Προμηθέα έγραψε την Τραγωδία «Προμηθέας Δεσμώτης» μεταξύ 475 και 468 Π.Χ. Πρόκειται για μια τριλογία της οποίας όμως γνωρίζουμε μόνο το πρώτο μέρος.
Ο Δίας είναι γιος του Κρόνου δηλαδή ενός πρωτόγονου. Είναι τύραννος μεθυσμένος από την εξουσία, σκληρός και άκαμπτος δυνάστης και κριτής όπως κάθε νέος αφέντης. Ασκεί μια αχαλίνωτη εξουσία, δίχως κανόνες, στρεφόμενος ενίοτε κατά των χθονίων θεοτήτων (Κύκλωπες, Γίγαντες κ.λ.π.) και ενίοτε κατά των Ολυμπίων θεών και των θνητών. Ωστόσο δε θέλει να παραμείνει αρχαϊκός, πρωτόγονος και άναρχος. Θέλει να εξελιχθεί οπότε παρατηρούμε μια βραδεία βελτίωση του χαρακτήρα του. Επιθυμεί να υποτάξει τους αγροίκους Τιτάνες την ίδια στιγμή όμως το βασίλειό του δεν είναι προετοιμασμένο για κάτι τέτοιο. Τω όντι, αντιδρούν οι ξάδερφοι του οι Κουρήτες, οι Γίγαντες, οι Τιτάνες, οι Κύκλωπες, οντότητες πρωτόγονες της Θεογονίας οι οποίες δεν τον αναγνωρίζουν ως κυρίαρχο, ενώ εκεί κάτω οι άνθρωποι είναι πρωτόγονοι και βασιλεύει η ωμοφαγία. Η συμπεριφορά τους είναι παρορμητική χωρίς τη δυνατότητα της μετάθεσης της (δια) πράξης μέσα στο χρόνο η οποία περιλαμβάνεται στη διαδικασία της σκέψης. Το Υπερεγώ τους είναι αρχαϊκό, δεν υπάρχουν ούτε νόμοι ούτε απαγορεύσεις, η αίσθηση του μέτρου και της ενοχής είναι ανύπαρκτη. Ο ψυχαναλυτής εδώ θα έβλεπε όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία συνιστούν τις αρχαϊκές πρωτόγονες, προοιδιπόδειες ψυχικές οργανώσεις καθηλωμένες σε στάδια της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης «πριν το οιδιπόδειο». Ο Δίας όμως θέλει να προχωρήσει, να εξελιχτεί ψυχικά, οπότε σκαρφίζεται το εξής καταπληκτικό εγχείρημα : αφήνει τον Προμηθέα να του κλέψει τη φωτιά του κεραυνού, την οποία μέχρι τώρα μόνο αυτός κατέχει, και μαζί μ’αυτήν το αλφάβητο και τους αριθμούς, και να τα δώσει στους θνητούς. Έτσι έδωσε την ευκαιρία στους ανθρώπους να εξανθρωπιστούν και να εκπολιτιστούν προωθώντας το εγχείρημα μιας ανθρωπολογικής μετάλλαξης στο βασίλειό του. Υποστηρίζεται ότι όλες τις τέχνες τις χρωστούν οι άνθρωποι στον Προμηθέα και πως ο Ζευς το πυρ και ο Προμηθέας συνιστούν μια πολιτιστική διάπραξη.
Η κίνηση του Δία είναι μια συμβολική χειρονομία αφού έτσι βάζει τους ανθρώπους να συμμετέχουν στην εξουσία η οποία αναπαρίσταται από τον κεραυνό. Εδώ ο σκοπός του Ολύμπιου Διός δεν ήταν μόνο να τιμωρήσει την αξιόποινη πράξη (την υφαρπαγή της φωτιάς) και τον δράστη αλλά να μεταχειριστεί το γεγονός της άνομης επιθυμίας για να εισαγάγει την ώριμη τιμωρία ως νέο σύστημα της καινούργιας ηθικής τάξης των Ολυμπίων. Ιδού γιατί ο Δίας άφησε τον Προμηθέα να πραγματοποιήσει μια παράνομη πράξη: του την επέτρεψε ώστε να μπορέσει να εισαγάγει στους ανθρώπους την έννοια της τιμωρίας της αξιόποινης πράξης. Έτσι γεννήθηκε το Υπερεγώ ως σύστημα. Το αμάρτημα είναι η βάση της διαδικασίας της ανθρωποποίησης. Ακολουθεί ο ευνουχισμός (τιμωρία), ως συνέπεια της ενοχής. Με αυτήν την έννοια ο Δίας είχε ως ισχυρό σύμμαχο τον Προμηθέα. Θα μπορούσαμε ακόμα να ισχυριστούμε ότι τον μεταχειρίστηκε για να προωθήσει τα σχέδιά του. Πρόκειται τελικά για δύο αντιτιθέμενες μορφές ως προς τα χαρακτηριστικά τους: τύραννος ανηλεής ο ένας, αγαθοεργός ο άλλος. Στην πραγματικότητα όμως είναι αυτή η συμπληρωματικότητα που τους ενώνει. Ο Δίας εισάγει, εξελισσόμενος, μια προηγμένη (γενετήσια) μορφή εξουσίας. Άλλως ειπείν μια κυριαρχία που εκείνος κατακτά ώριμα, αντρίκια ύστερα από πάλη, μέσα από σύγκρουση ενάντια στους Τιτάνες, τους Γίγαντες, τους Κύκλωπες οι οποίοι, αντίθετα, ήταν διαποτισμένοι από τους πρωτόγονους νόμους της στοματικής -καταβρωχθιστικής αναρχίας αυτής που επικρατούσε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κρόνου (καταβρόχθιζε τα παιδιά του για ν’ απολαμβάνει μόνος του την εξουσία του). Με την έλευση του Δία αυτές οι αρχέγονες επιθυμίες εξέλιπαν. Ο βασιλιάς του Ολύμπου έγινε δίκαιος πατέρας και με την ψυχαναλυτική έννοια του όρου, εγκαθιστώντας το «νόμο του πατρός», ένα νόμο ήπιο και συμβολικό σε σχέση με τους παλιούς χθόνιους πρωτογενείς και αρχαϊκούς νόμους που προέρχονταν από τη μητρική εξουσία και επιθυμία (ο πρωτόγονος Κρόνος ευνούχισε τον πατέρα του Ουρανό «στο όνομα της μητρός», καθ’υπόδειξιν της μαμάς του).
Κατά τον Freud (στη Γιαννουλάκη 2009), η επιμονή σε ηθικές αξίες αποτελεί σημείο ισχυρότερης αίσθησης ηθικής, κάτι το οποίο παραχωρεί την ηθική υπεροχή στους άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες: για τις γυναίκες το τι είναι ηθικά φυσιολογικό διαφέρει από αυτό των ανδρών. Το Υπερεγώ των γυναικών δεν είναι ποτέ τόσο αποκομμένο από συναισθηματικές επιρροές όσο απαιτούμε να είναι από τους άνδρες. Έχουν μικρότερη αίσθηση δικαιοσύνης από τους άνδρες, είναι πιο ανέτοιμες να δεχτούν αδιαμαρτύρητα τις μεγάλες απαιτήσεις της ζωής, επηρεάζονται περισσότερο στις κρίσεις τους από αισθήματα στοργικά ή εχθρικά, λόγω του διαφορετικού σχηματισμού του Υπερεγώ τους.
Η μυθολογία συμπυκνώνει την ψυχολογική/πολιτιστική προαγωγή του ανθρωπίνου είδους η οποία συμβαδίζει με τα στάδια της φροϋδικής ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης και έχει να κάνει με το πέρασμα από τη μητριαρχία στην πατριαρχία. Αφορά στην τελική επικράτηση της πατριαρχίας, στη νίκη του κανονιστικού εσωτερικού πατρικού νόμου μέσα μας, στο θρίαμβο του πνεύματος και της σκέψης. Άλλως ειπείν από την πρωτόγονη αισθησιακή ωμή ενορμητική αμεσότητα περνάμε στη συγκράτηση και την πειθαρχία των νόμων. Πρόκειται για την εφαρμογή των νόμων στο «όνομα του πατρός». Αυτού του είδους η πειθαρχία, δηλαδή το Υπερεγώ του ψυχικού μας οργάνου, θα είναι το υπόβαθρο της γενετήσιας οιδιπόδειας δομής. Συμπίπτει με το ξεπέρασμα της ωμότητας και της επιθετικότητας του παρελθόντος και την καταγγελία της αυθαιρεσίας της εξουσίας προς όφελος των νόμων οι οποίοι εισαγάγουν την απαγόρευση και την τιμωρία των παραβάσεων.
Μολονότι ο προηγμένος Ολύμπιος Δίας επικράτησε κατά των άναρχων Τιτάνων επιβάλλοντας νόμους και την καθεστηκυία τάξη, οι πρωτόγονοι θεοί εξακολουθούσαν να υπάρχουν στο βασίλειό του, υπό δυσμένεια φυσικά, αλλά τελικά υφίσταντο ως ενορμητικές δυνάμεις αυτόνομες, αρνούμενες την εξουσία του. Στο ελληνικό πάνθεον βλέπουμε όλες τις διαστρωματώσεις της επιθυμίας από τις αρχαϊκές/πρωτογενείς μέχρι τις δευτερογενείς εξελιγμένες και πολιτισμένες οι οποίες παραπέμπουν στην πορεία της διαχρονικής εξέλιξης του ψυχικού μας οργάνου. Έχουμε, ενδοψυχικά, συνύπαρξη τόσο του αρχαϊκού όσο και του εξελιγμένου με επικράτηση όμως του προηγμένου μέσα στην ανιούσα πορεία της ψυχοσεξουαλικής μας εξέλιξης. Πορευόμαστε από την προοιδιπόδεια αταξία στην γενετήσια/οιδιπόδεια τάξη και οργάνωση.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Β’
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνική
Γιανάκουλας Ανδρέας «Ο καθρέπτης και το είδωλο» , «Ορώμενα: τιμή στον Αριστοτέλη, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2002.
Δημόπουλος Β. «Το σώμα και οι αναπαραστάσεις του», εκδ.Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013
Μαδιανός Μ.,: «Κλινική ψυχιατρική», εκδόσεις Καστανιώτης, 2003.
Μάνος Ν., :« Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής», University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997.
Μπακιρτζόγλου Σ.: Σημειώσεις ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής (Πρόγραμμα Εκπαιδευτικών Σεμιναρίων Ψυχανάλυσης «Επέκεινα-Ψυχαναλυτική Πράξη», Αθήνα 2003 έως σήμερα.
Νικολαΐδης Ν., Σαββόπουλος Σ. «Θεοφαγία», εκδ. Εστίας, Αθήνα 1994
«Οιδίπους», περιοδικό ψυχανάλυσης, τ.1, εκδ. Ποταμός, Αθήνα 2009
Πάχτας Χρήστος, Φόρος τιμής στον Αριστοτέλη, «Ορώμενα», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2002
Ποταμιάνου Α. «Ψυχανάλυση και Ελληνική κουλτούρα» εκδ. Ράππα (Κέδρος), Αθήνα 1983
Ποταμιάνου Α. « Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του Εγώ», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1999
Σταμάτης Α. «Μητέρα Στάχτη», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2004
Γ. Φιλιππόπουλος «Εισαγωγή στην Ψυχιατρική», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991 .
Χαρτοκόλλης «Χρόνος και αχρονικότητα»,εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2006
Α.Χουντουμιάδη-Λ.Πατεράκη, «Σύντομο λεξικό ψυχολογικών όρων» εκδ.Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννενα 1989
Μεταφρασμένη
Freud S. « Η τεχνική της ψυχανάλυσης», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1985
Freud S. « Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 1994
Freud S. «Τοτέμ και ταμπού», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα,1978
Freud S. «Ντόρα, η ανάλυση μιας υστερίας», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 1991
Ξενόγλωσση
Chemana R, Vandermersch B: «Dictionnaire de la Psychanalyse» ,Larousse, Paris 1995 .
Freud S. “Dostoevsky and Parricide”, S.E. vol. 21, The Hogarth Press, London, 1961
Freud S. “From the history of an infantile neurosis” S.E. vol. 21, The Hogarth Press, London, 1955
De Mijola A: « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Calmann –Levy , 2002.
H-Ey, Bernard P. , Brisset Ch.: «Mannuel de Psychiatrie», Masson, Paris 1989 .
Fenichel O.: «Τhe psychoanalytic Theory of Neurosis», Rutledge and Kegan Paul, London 1982 .
Greenson R: «Τhe technique and practice of psychoanalysis», The Hogarth Press, London 1994 .
Kaufmann P.: « L’apport Freudien » , Larousse, Paris 1998.
Kernberg Otto ”love relations” normality and pathology , Yale university press, 1995 New Haven and London.
Kernberg Otto “Severe Personality disorders” 1984, Yale University Press
Laplanche J., -Pontalis B. : « Vocabulaire de la Psychanalyse », PUF, Paris 1967.
Michel A. : « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Encyclopedia Universalis, Paris 2001
Pieron Henri : « Vocabulaire de la Psychologie », PUF., Paris 1981 .
Porot A. : « Manuel Alphabetique de Psychiatrie » , PUF, 1986 .
Reich W., «Character analysis». Ed.Noonday, New York 1991 .
Roudinesco E., Plon M.: « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Fayard , 1997
Rycroft Ch.: «Acritical dictionary of psychoanalysis» ,Penguin,1972 .
