Από το Σάββα Μπακιρτζόγλου, Ψυχολόγο – Ψυχαναλυτή
Η κρύπτη φτιάχνεται όταν το απολεσθέν αντικείμενο φεύγοντας αφήνει στο υποκείμενο πράγματα που δεν μπορούν να ομολογηθούν ( τραυματικό που μένει κρυφό, επειδή έχει μέσα κάτι τόσο ηδονικό). Στην κρύπτη κρύβεται όχι μόνο το αντικείμενο, αλλά και τα συναισθήματα που συνοδεύουν αυτήν τη σχέση (καταστολή τους). Για το υποκείμενο είναι απαραίτητο όλο αυτό να το κρατήσει ζωντανό (εγκυστωμένο μέσα στην κρύπτη) περιμένοντας να ξανάρθει. Τότε όμως το πράγμα δεν μπορεί να πενθηθεί (δάκρυα, λέξεις κλπ) αφού περιμένω την ανάσταση του. Υπάρχει ευχαρίστηση στο κρυπτικό αντικείμενο ( είναι αντικείμενο υψηλής λιβιδικής αξίας) η οποία δε μπορεί να κοινοποιηθεί ούτε να καταγγελθεί λόγω της παράνομης υφής του: « Δεν θα το καταγγείλω ποτέ, γιατί, αν το καταγγείλω, θα καταρρεύσω και εγώ». Ο μελαγχολικός δεν γνωρίζει τι έχασε στο εκλιπόν αντικείμενο και προσπαθεί ν’ αντιμετωπίσει τις συνέπειες της απώλειας μέσω της ενσωμάτωσης: αυτό που έχασε είναι το ειδύλλιο με το αντικείμενο ή μια σκηνή του αντικείμενου που κατέστη ιδεώδης.
Το ζητούμενο είναι να βγάλεις από τον άνθρωπο την ντροπή, για να μπορέσει να μιλήσει γι αυτά τα πράγματα. Πρέπει να νιώσει ότι τον συμμερίζεσαι, ότι δεν ντρέπεσαι γι΄αυτόν.
Η δυναμική του μελαγχολικού καθορίζεται από τα ιδεώδη του Εγώ. Πρόκειται για τις ιδανικές, ιδεώδεις αξίες στο όνομα των οποίων ζει ο μελαγχολικός. Κατασκευάζει ένα ιδανικό μοντέλο ( ο «πήχης» στις αξιώσεις, που έχει από τον εαυτό του, είναι ψηλά) άκαμπτο, απρόσιτο, ανέλπιστα δύσκολο να το φτάσει, πέρα από τις πραγματικές του ικανότητες ή την ενορμητική του πραγματικότητα. Η οποιαδήποτε απόκλιση από την ιδανική εικόνα εαυτού που θα ήθελε να είναι, προξενεί την κατάρρευσή του. Όταν έχει αδυναμία να κρατήσει, να φτάσει το ιδεώδες αυτό έχει συνέπειες τραυματικές για το Εγώ του (ρήξη, τραυματική απογοήτευση).
Πρόκειται για ναρκισσιστική προβληματική, όπου το υποκείμενο δε μπορεί να επεξεργαστεί το πεπερασμένο των δυνατοτήτων του, δηλ. τι του λείπει, ποια είναι τα ελλείμματα του κ.λ.π Μπορεί να σκεφτεί επί παραδείγματι «πόσο σπουδαίος είναι ο Freud»… «θα προσπαθήσω να τον φτάσω» και, όταν συνειδητοποιήσει ότι δεν μπορεί, θα είναι δυστυχής σε όλη του τη ζωή» (μελαγχολία, ναρκισσιστική κατάθλιψη). Εξαιτίας της έλλειψης μιας επαρκώς επιβεβαιωμένης ναρκισσιστικής εικόνας (κατά το ιδανικό-ιδεώδες του μοντέλο), ο μελαγχολικός συναντά το «τίποτα» που τον καθορίζει: πρόκειται για το «δεν είμαι τίποτα» του μελαγχολικού. Έχουμε εδώ την προσέγγιση σε μια αλήθεια που αρρωσταίνει το υποκείμενο, καθώς ανατρέπει την ψευδοασφάλεια του καταγγέλλοντας τις αυταπάτες του Εγώ.
Ο μελαγχολικός νιώθει συχνά ντροπή, όταν αισθάνεται ότι δεν κατάφερε να σεβαστεί κάποιες αξίες, κάποια ιδεώδη του ιδανικού του μοντέλου (ναρκισσιστικές απαιτήσεις): καταρρέει για πράγματα τα οποία διέπραξε, για πράξεις οι οποίες υπερβαίνουν τα ιδεώδη του.
Η ντροπή είναι το αίσθημα του υποκειμένου ότι καταστρατήγησε κάποιες αξίες και ιδεώδη. Πρόκειται για ναρκισσιστικές απαιτήσεις που σχετίζονται με το ιδεώδες Εγώ (διάφορο του Υπερεγώ). Το λειτουργικό Υπερεγώ γενικά λέει : «μην κάνεις». Το συχνότερο αυτοί οι ασθενείς όταν μιλάνε για «ενοχές» εννοούν «ντροπή» για πράγματα που έκαναν. Πρόκειται για πράξεις οι οποίες δεν υπερβαίνουν ένα εσωτερικευμένο Υπερεγώ (οι αξίες μου), αλλά καταστρατηγούν ιδεώδη κοινωνικά τα οποία έχουν εξωτερική διάσταση και εμφορούνται από αξίες άλλων.
Ολοένα συχνότερα απαντάται μια σχετικά σύγχρονη δομή ανθρώπου. Είναι ο πολύ «ψύχραιμος» άνθρωπος ο οποίος πνίγει, «καταγγέλλει» τις συγκινήσεις του, φοβάται να αισθάνεται και να εκφράζεται. Το Εγώ του εύκολα κατακλύζεται, και τελικά τραυματίζεται (τιτρώσκεται), κάμπτεται κάθε φορά που συγκινείται οπότε μια αμυντική λύση του Εγώ του για να τα βγάλει πέρα είναι να καταστέλλει, να «σβήνει» ό,τι άπτεται της σφαίρας του θυμικού. Πρόκειται για τον χρηστικό άνθρωπο (ή αλεξιθυμικό) τον οποίο ονομάζουμε έτσι επειδή η σκέψη του αλλά και η ζωή και η συμπεριφορά του είναι «ρομποτικές»: «λειτουργεί» στη δουλειά του και «συνυπάρχει» με τους άλλους χωρίς να επενδύει, χωρίς να δένεται συναισθηματικά, δεν συγκροτεί αντικείμενα «πάθους», δεν ερωτικοποιεί. Η σκέψη και η ζωή του είναι ρηχές, φτωχές από φαντασία και περιεχόμενο («πάγωμα») αφού δεν τροφοδοτούνται λιβιδινικά: σαν τον «αγρό» που δεν αρδεύεται… Ο χρηστικός άνθρωπος είναι το κατ’ εξοχήν παράδειγμα του σύγχρονου νηπενθούς ανθρώπου, του ανθρώπου δηλαδή που αρνείται να πενθεί, που δε δύναται να διεργάζεται απώλειες. O Freud ορίζει την έννοια του πόνου ως την αντίδραση του Εγώ στην απώλεια του αντικειμένου. Της απώλειας του αντικειμένου προηγείται η ύπαρξή του: πρώτα έχει υπάρξει το (ψυχικό) αντικείμενο- με την έννοια της λιβιδινικής επένδυσης του Εγώ σ’ αυτό- και μετά πονώ, όταν το χάσω. Ο χρηστικός άνθρωπος δεν πενθεί στο μέτρο κατά το οποίο δεν συγκροτεί λιβιδινικά αντικείμενα. Δε δένεται συναισθηματικά με πρόσωπα και πράγματα, δεν έχει εσωτερικευμένα αντικείμενα (περιεχόμενο) επομένως δε δύναται να πενθεί: τι να χάσει απ’ αυτά που δεν έχει; Αδυνατεί να μπει σ’ ένα βίωμα οδύνης ώστε να μπορεί να διεργασθεί μια απώλεια. Ας σημειωθεί ότι βρισκόμαστε εδώ στο αποκορύφωμα του «παθολογικού» πένθους. Από κλινικής πλευράς ο χρηστικός ασθενής εκπίπτει (παλινδρομεί ) περισσότερο από τον μελαγχολικό ο οποίος συγκριτικά είναι πιο εξελιγμένος αφού ο μελαγχολικός αρχικά χάνει το αντικείμενο και στη συνέχεια διαψεύδει την απώλεια του αντικειμένου με μια φαντασία «κατάποσης» του. Ο μελαγχολικός λοιπόν έχει, και όταν χάνει αυτό που έχει «το παλεύει» όπως μπορεί έστω με φαντασία ενσωμάτωσής του (κατάποση) : η μελαγχολία είναι μια μορφή «ψυχικοποίησης» (ψυχική εργασία) της απώλειας. Ο χρηστικός αντίθετα δεν έχει να παλέψει καμιά απώλεια γιατί δε χάνει. Δε χάνει γιατί δεν έχει και είναι ακριβώς αυτή η φτώχεια το δράμα του.
Κλινικό παράδειγμα 1: Άνδρας 37 ετών σε ανάλυση. Έρχεται και ζητά βοήθεια σε άσχημη κατάσταση. Στην πρώτη προκαταρκτική συνεδρία ξεσπά σε λυγμούς, καθώς μιλά για την κρυφή του συνεύρεση με τη γυναίκα του καλύτερου του φίλου (ο ασθενής έχει ιδανικό μοντέλο εαυτού που δεν επιδέχεται παρεκκλίσεων): η ενορμητικότης του τιτρώσκει ανεπανόρθωτα το Εγώ του (αιμορραγικό ναρκισσιστικό πλήγμα).
Ο μελαγχολικός έχει ανάγκη να προβάλλει τα ιδεώδη χαρακτηριστικά του ιδανικού μοντέλου του εαυτού σε κάποιον άλλο, με τον οποίο θα μπορεί έτσι να ταυτιστεί: τον εξιδανικεύει, δένεται άρρηκτα μαζί του. Εντούτοις, ο ελάχιστος κλονισμός-απόκλιση του άλλου από την εικόνα την οποία ο μελαγχολικός -ερήμην του- έχει κατασκευάσει προξενεί ξαφνικά ρήξη της σχέσης μαζί του. Ζει τότε τεράστια απογοήτευση, με αίσθημα προδοσίας: «πάλι με πρόδωσαν και, εν πάση περιπτώσει, τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είναι παρά μόνον έτσι».
Κλινικό παράδειγμα 2: γυναίκα παχύσαρκη 38 ετών, σε θεραπεία, μελαγχολική. Εξιδανίκευσε του ψυχοθεραπευτή και την ψυχοθεραπεία της. Κάτω από σχετικά αντίξοες καιρικές συνθήκες απουσίασε, για πρώτη φορά, από μια συνεδρία. Κατά την επόμενη συνεδρία δεν εξόφλησε, κατά τα συμφωνηθέντα, το κόστος της συνεδρίας από την οποία έλλειψε. Ο ψυχοθεραπευτής της το υπενθυμίμισε, η ασθενής «παρεξηγήθηκε» και διέκοψε τη θεραπεία για περίπου ένα μήνα Πρόκειται για την κατάρρευση ενός ιδεώδους αντικειμένου της ασθενούς και της ιδεώδους σχέσης μαζί του: δεν το περίμενε αυτό από το θεραπευτή της. Ιδού το τραύμα του Εγώ της το αιμορραγικό ναρκισσιστικό πλήγμα και η προσήκουσα ρήξη.
Κλινικό παράδειγμα 3. Άνδρας νέος, σε φυσική αποκατάσταση μετά από τροχαίο ατύχημα (κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις) που οδήγησαν σε μόνιμες γνωστικές διαταραχές και κινητική αναπηρία. Η μητέρα του ερχόταν στον ψυχολόγο στον ψυχολόγο του Κέντρου αποκατάστασης: «Κουραστήκαμε πια εδώ, στην κλινική. Εξαντλήθηκε η υπομονή μας. Περιμένουμε πώς και πώς να περάσει ο καιρός, ο Δημήτρης να γυρίσει πάλι στο γυμναστήριο του, στις δουλειές του, να συνεχίσει τη ζωή του όπως πριν». Η μητέρα διαψεύδει το γεγονός της μόνιμης απώλειας της υγείας και σωματικής ακεραιότητας (ακρωτηριασμός) του γιού της.
Κλινικό παράδειγμα 4. Άνδρας νέος, πρώτος χρόνος ανάλυσης. Ερχόταν αξύριστος για ένα διάστημα. Μετέδωσε:: «Τι γίνεται, έρχομαι εδώ μερικούς μήνες τώρα και φτάνω να έχω μεγαλύτερη κατάθλιψη τώρα… Δεν ξέρω πως γίνεται, τι συμβαίνει στη θεραπεία… μήπως κάποιος άλλος τρόπος θα μπορούσε να βοηθήσει;». Η εμβάθυνση στη σχέση με τον αναλυτή του τον αναστάτωνε. Ο αναλυτής έγινε ο απομυθοποιητής του (απώλεια των αυταπατών του). Η σχέση μαζί του είναι καινούργια και αυτό τον γεμίζει μελαγχολία στη διάρκεια της ανάλυσης (κατάσταση αναμενόμενη και φυσιολογική σε διάφορες φάσεις της ανάλυσης).
Κλινικό παράδειγμα 5. Γυναίκα σε θεραπεία η οποία είχε μια ανάμνηση από την παιδική ηλικία: ήταν μαθήτρια δημοτικού και ο πατέρας της τσακώθηκε με κάποιον οδηγό. Η ίδια «τρόμαξε» και «πάγωσε», όπως είχε πεί. Ακινητοποιήθηκε από το φόβο της απώλειας του αντικειμένου, του πατέρα (αντικείμενο ανακλιτικό ή ναρκισσιστικό ή επιθυμίας). «Μαρμάρωσε»…
Κλινικό παράδειγμα 6. Νεαρός ψυχωσικός (μανία) σε θεραπεία: «Ξέρετε παίζω ποδόσφαιρο, όπως σας έχω πει. Την εποχή που αρρώστησα (ενδογενής κατάθλιψη), λίγο πριν, είχα κάνει μια υπέροχη εμφάνιση, σαν να ήμουν επαγγελματίας». Γιατί παλινδρομεί (αρρωσταίνει) μετά από μια επιτυχία του; Η υπέροχη εμφάνιση στο ποδόσφαιρο προφανώς στα πλαίσια μιας υπομανιακής φάσης, υπέκρυπτε μελαγχολία: σαν άμυνα, για να καμουφλάρει το ψυχωσικό (το μελαγχολικό)
Κλινικό παράδειγμα 7. Νεαρός σε ανάλυση (πρώτος χρόνος): «…Πέθανε ο πατέρας ενός φίλου μου και συμμετείχα σε όλη τη διαδικασία για την οργάνωση της κηδείας… όμως δεν πήγα στην κηδεία την Πέμπτη…», «Έβλεπα στην τηλεόραση κάτι ορειβάτες… σκεφτόμουν πόσο δυνατοί είναι, δεν έχουν τα προβλήματα που έχω εγώ», «…Στη δουλειά (εργάζεται με τον πατέρα του) δεν μπορώ ακόμα να έχω ζήλο. Σκέφτομαι ότι τώρα δεν μπορώ να κάνω άλλη δουλειά… Δεν θα μπορούσα ίσως κάτι άλλο» Προβληματική της σχέσης με τον πατέρα. Οι ορειβάτες με τη δύναμη τους συμβολίζουν τη δύναμη του πατέρα (έχει επανειλημμένως αναφερθεί σ’ αυτήν έμμεσα ή άμεσα: από τη μία θέλει να «ξεφορτωθεί» τον πατέρα του και από την άλλη δεν μπορεί. Λέει ότι δεν μπορεί να κάνει άλλη δουλειά. Για να μπορέσει να την κάνει, πρέπει να «ξεφορτωθεί» τον πατέρα, να πενθήσει και να προχωρήσει μόνος του, κάτι που δεν γίνεται ακόμα. Αποχωρισμός και πένθος πάνε μαζί. Ο ασθενής δεν πήγε στην κηδεία του πατέρα του φίλου του στο μέτρο κατά το οποίο ο ίδιος δεν έχει πενθήσει τον δικό του πατέρα.
Κλινικό παράδειγμα 8. Ασθενής παχύσαρκη, μεσήλικη σε θεραπεία. Την ξεκίνησε σε φάση χωρισμού με το σύζυγο της. Σε κάποια από τις πρώτες συνεδρίες περιέγραφε πώς έκοβε με το ψαλίδι τις φωτογραφίες του άνδρα της. Πρόκειται για αδυναμία πένθους: να πετάξω τα πράγματα έξω, να τα παγώσω, να τα καταστείλω.
Η εσωτερική αντιπαράθεση του μελαγχολικού σταματά, όταν από μόνη της σταματήσει η μανία κατά του χαμένου αντικειμένου ή όταν το υποκείμενο εγκαταλείψει το αντικείμενο απαξιωτικά.
Η Ποταμιάνου (1999) βλέπει στην μελαγχολία ένα Εγώ παραμορφωμένο από ένα ναυάγιο σχέσεων, ένα Εγώ το οποίο εξαντλείται από την οδύνη, πνίγεται στον πόνο και κλείνεται στη σιωπή των αποτυχιών του.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Α’
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Β’
Απόσπασμα από τις σημειώσεις του τριήμερου βιωματικού σεμιναρίου επί του πένθους με τίτλο «Bλέπω τα δάκρυά σου – θλίβομαι, μπορώ να ζήσω»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνική
Αριστοτέλης, «Μελαγχολία και Ιδιοφυία το » εκδ. .Άγρα, Αθήνα 1998.
Εκ Των Υστέρων, Ψυχαναλυτικό Περιοδικό: «Ο θάνατος στη ζωή», τεύχος 7, Ιούνιος 2002
Κανακάκης Γ. «Βλέπω τα δάκρυά σου», εκδ. Libro, Aθήνα 1989
Μαδιανός Μ.,: «Κλινική ψυχιατρική», εκδ. Καστανιώτης, 2003.
Μάνος Ν., « Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής», University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997.
Mάτσα Κ. «Το αδύνατο πένθος και η Κρύπτη, ο τοξικομανής και ο θάνατος», εκδ. Άγρα 2012
Μπακιρτζόγλου Σ.: Σημειώσεις ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής (Πρόγραμμα Εκπαιδευτικών Σεμιναρίων Ψυχανάλυσης «Επέκεινα-Ψυχαναλυτική Πράξη», Αθήνα 2003 έως σήμερα.
Παπαδόπουλος Ν.: «Λεξικό της ψυχολογίας», Σύγχρονη Εκδοτική, Αθήνα 2005.
Πάχτας Χ., Φόρος τιμής στον Αριστοτέλη, «Ορώμενα», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2002
Ποταμιάνου Α. «Τα παιδιά της τρέλας», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα 1988
Γ. Φιλιππόπουλος «Εισαγωγή στην Ψυχιατρική», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991 .
Α.Χουντουμιάδη-Λ.Πατεράκη, «Σύντομο λεξικό ψυχολογικών όρων» εκδ.Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννενα 1989.
Mεταφρασμένη
Evans D. : «Eισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης» εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» , Αθήνα 2005.
Freud S:. «Πέραν της αρχής της ηδονής», εκδ. «Επίκουρος», Αθήνα 2001.
Windgassen – Tolle: «Ψυχιατρική», εκδ. Παρισιάνος 2003..
Liaudet J.-Cl.: «Ο Φρόυντ με απλά λόγια» , εκδ. Πατάκη 2007.
Ποταμιάνου Α. «Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του Εγώ», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1999.
Χαρτοκόλλης Π. «Χρόνος και Αχρονικότητα», εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα 2006.
Ξενόγλωσση
Abraham-Torok,: «L’écorce et le noyau », Flammarion, Paris 1987.
Chemana R, Vandermersch B: «Dictionnaire de la Psychanalyse» ,Larousse, Paris 1995 .
H-Ey, Bernard P. , Brisset Ch.: «Mannuel de Psychiatrie», Masson, Paris 1989 .
Fenichel O.: «Τhe psychoanalytic Theory of Neurosis», Rutledge and Kegan Paul, London 1982 .
Freud S. : «Μοurning and melancholia», The Standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, vol. XIV.
Greenson R: «Τhe technique and practice of psychoanalysis», The Hogarth Press, London 1994 .
Kaufmann P.: « L’apport Freudien » , Larousse, Paris 1998.
Laplanche J., -Pontalis B. : « Vocabulaire de la Psychanalyse », PUF, Paris 1967.
Pieron Henri : « Vocabulaire de la Psychologie », PUF., Paris 1981 .
Porot A. : « Manuel Alphabetique de Psychiatrie » , PUF, 1986 .
Michel A. : « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Encyclopedia Universalis, Paris 2001
De Mijola A: « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Calmann –Levy , 2002.
Reich W., «Character analysis». Ed.Noonday, New York 1991 .
Roudinesco E., Plon M.: « Dictionnaire de la Psychanalyse » , Fayard , 1997
Rycroft Ch.: «Acritical dictionary of psychoanalysis» ,Penguin,1972 .
