Από το Σάββα Μπακιρτζόγλου, ψυχολόγο -ψυχαναλυτή *
Η Μήδεια δεν είναι η μόνη ερωμένη ήρωα της αρχαιότητας η οποία μπλέκεται σε τριγωνικές καταστάσεις. Το Εγώ της διέπεται από πρώιμα χαρακτηριστικά και σχιζοειδικές άμυνες: αναφέρουμε πρωτίστως την αδυναμία να πενθήσει την απώλεια του αντικείμενου (του Ιάσονα). «Εμπρός καρδιά μου αποχαιρέτα και βρες την υγειά σου» θα έλεγε πολύ αργότερα ο H.Hesse. Αντίθετα η Μήδεια δεν αποχαιρετά, είναι νηπενθής (δεν πενθεί) δε δέχεται την έλλειψη (τον ευνουχισμό), αρνείται το γεγονός έχασε τον άντρα της, θέλει να συγκρατεί το αντικείμενο, δε διαπραγματεύεται την απόδρασή του. Αρνούμενη να θρηνήσει τον Ιάσονα που έχασε παλινδρομεί, τρελαίνεται στιγμιαία και αμύνεται ψυχωτικά με ανεπεξέργαστη, ωμή αυτοκαταστροφική και ετεροκαταστροφική ωμότητα. Πρόκειται για την ενεργοποίηση του αρχαϊκού φθόνου του βρέφους προς τον κακό μαστό (κατά Κlein). Ο Ιάσων αποκτά ιδιότητες κακού αντικειμένου, μεταμορφώνεται στη φαντασία της ως ο μισητότερος των εχθρών, οπότε του επιτίθεται άγρια με τα παιδιά να χρησιμοποιούνται ως μερικά αντικείμενα. Αντί ν’αφήσει το αντικείμενο-τον Ιάσονα-να της διαφύγει σκοτώνει τα παιδιά της. Ιδού μια άλλη μοιραία διχοτόμηση του Εγώ της: ή όλα η τίποτα. Δεν είναι σε θέση να υφίσταται, ν’«ακρωτηριάζεται», ο ναρκισσισμός της πλήττεται αιμορραγικά. Δε δύναται να χάνει το αντικείμενο θυσιάζοντας το μέρος για να σώσει το όλον και αυτό ακριβώς είναι ο χαμός της. Ιδού η χαρακτηριστική ακαμψία της παθολογίας της : μη δυνάμενη να πενθήσει εν μέρει, να καμφθεί λίγο, σπάει κομματιάζεται και βουλιάζει μαζικά και εν όλω μέσα σε μια ασυγκράτητη μανία αφανισμού. Ειρωνεία: αυτή που δεν καταδέχεται να χάνει τον ένα καταλήγει να τα χάνει όλα. Σκοτώνοντας τα παιδιά της- δηλαδή τις ναρκισσιστικές προεκτάσεις της- σκοτώνει και τον εαυτόν της. Πρόκειται για έναν αυτοκτόνο φόνο μια πράξη διευρυμένης αυτοκτονίας όπου ο αυτοκτόνος παρασύρει στον θάνατο όλους τους αγαπημένους. Είναι μια εκδήλωση της ενόρμησης του θανάτου (κατά Freud), η αρνητικοποίηση της ζωής. Η Κολχίδα γίνεται, εν τέλει, μια ερωμένη του Πένθους η οποία «ηδονίζεται από ένα βαθύ έρωτα του πένθους» όπως σημειώνει ο Γ.Χειμωνάς (1990). Άλλωστε ο ίδιος συγγραφέας ανάγει την έννοια του Πένθους ως μια από τις πεμπτουσίες της τραγωδίας.
Είναι προφανής η άρθρωση της θρυλικής ηρωίδας του τότε με αυτήν του τώρα δηλαδή τη σύγχρονη Μήδεια. Στην καλύτερη περίπτωση η ενεστώσα Μήδεια μπορεί να είναι η γυναίκα από τη μια «θηλυκό» και «babyface» και από την άλλη αυτόνομη, ενεργητική και ακτιβίστρια, αθλητική, συχνά με σκληρά αρρενωπά χαρακτηριστικά προσώπου. Είναι συνήθως προκλητική, περιφρονητική, ψυχρή και επιφυλακτική, έχοντας στο «τσεπάκι» της το πέρασμα σε επιθετικές πράξεις.: «οι Μήδειες σήμερα δεν έχουν μαχαίρια κοφτερά. Έχουν βυζάκια ορθόστηθα, θανατηφόρα» γράφει ο Β.Μπουντούρης (1990) στο έργο του «Η άλλη Μήδεια». Κατά τον WilhelmReich αυτές είναι οι γυναίκες με φαλλικό-ναρκισσιστικό χαρακτήρα.
Σε μελανότερες περιπτώσεις η πράξη της γυναίκας από την Κολχίδα παίρνει σήμερα τη μορφή κάποιων γυναικών που τα καταφέρνουν να μπαίνουν σε διαδικασίες εκτρώσεων κατά συρροή. Δε λείπουν επίσης οι μητέρες «φαρμακεύτριες» που άλλοτε εκούσια και άλλοτε ακούσια «δηλητηριάζουν» τα παιδιά τους. Είναι η περίπτωση π.χ. μιας νέας γυναίκας παντρεμένης με παιδί που έβλεπα σε ψυχοθεραπεία πριν από μερικά χρόνια. Υπέφερε από εξεσημασμένο άγχος στη σχέση με τα παιδιά της. Όταν κάποτε ο μικρός της γιός αρρώστησε το Εγώ της κατακλύστηκε από αγωνία ως προς τις δόσεις των γιατρικών που του έδινε. Φοβόταν ότι της ξέφευγαν σε μεγαλύτερη ποσότητα ή ότι είχε δώσει το φάρμακο εκ παραδρομής σε παραπάνω συχνότητα. Το άγχος της ως σύμπτωμα συμπύκνωνε ενδεχομένως τη σύγκρουση ανάμεσα στην ασυνείδητη παιδοφονική επιθυμία και την Υπερεγωτική της απαγόρευση.
Στις ακραίες παθολογικές περιπτώσεις το «Σύνδρομο της Μήδειας» αναφέρεται στο φαινόμενο της συστηματικής γυναικείας βίας και εγκληματικότητας προς τα παιδιά -και δη τα δικά της η οποία εκφράζεται είτε ενεργητικά (σωματική- ψυχολογική-σεξουαλική κακοποίηση παιδιών) είτε παθητικά (παραμέληση παιδιών). Πρόκειται για γυναικεία διαστροφή επί εδάφους σοβαρής διαταραχής συμπεριφοράς.
Μια μαμά, ειδικότερα η κοινωνικά απομονωμένη, μπορεί να περιμένει από τα παιδιά της να τη στηρίξουν να της δείξουν αγάπη και κατανόηση, να της δώσουν την ικανοποίηση που ο άνδρας της δε μπορεί να δώσει. Απογοητεύεται όμως βαθειά καθώς το βρέφος ή το μικρό παιδί, όχι μόνο δε μπορεί να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες της αλλά είναι το ίδιο απαιτητικό και υπάρχει πρωτίστως για να ικανοποιήσει το δικό του Εγώ. Η ψυχικά διαταραγμένη μαμά μπορεί τότε να ζει απελπισία και οργή η οποία δεν ψυχικοποιείται αλλά εκφορτίζεται βίαια στις ναρκισσιστικές προεκτάσεις της που είναι τα παιδιά της (συχνά υπό την επήρεια οινοπνεύματος η άλλων ουσιών). Εδώ τα παιδιά γίνονται το δοχείο αδειάσματος των εντάσεων (μερικά αντικείμενα) μιας μαμάς με αδυναμία «ψυχικοποίησης» των διεγέρσεών της. Γενικότερα η βίαια / νοσηρή μητέρα μπορεί να ζει ένα αίσθημα κενού, ρηχότητας και κατάθλιψης, οπότε επιθυμεί ένα μωρό μέσα στο σώμα της να την «γεμίσει». Αισθάνεται «άδεια» καθώς εξαιτίας της δικής της βίαιης μαμάς δεν έχει εσωτερικεύσει ένα «καλό αντικείμενο» μια «καλή μαμά», ένα «καλό στήθος». Ενώ θέλει να γίνει μητέρα ταυτόχρονα φοβάται μην αλλοτριωθεί απ’ αυτό που είναι μέσα της (φαντασίες διεισδύσεων και «εισβολών»). Τότε το δημιούργημά της μεταμορφώνεται στη φαντασία της σ’ ένα ανυπόφορο-τερατώδες διωκτικό αντικείμενο και μπορεί να φτάνει ακόμα στο σημείο να χρησιμοποιεί αιχμηρά αντικείμενα για να μετακινήσει το έμβρυο.
Φαινόμενα μητρικής βίας αναφέρονται συχνά και επί εδάφους περιγεννητικής ψυχοπαθολογίας με προεξάρχουσα την επιλόχεια ψύχωση. Η μαμά μπορεί να ελπίζει να θεραπευτεί μέσω της μητρότητας, να διορθώσει ότι είναι κακώς κείμενο στη δική της ιστορία, να τα ξεκινήσει όλα από την αρχή, να ξαναγεννηθεί. Στην πραγματικότητα όμως διαψεύδεται: τα πράγματα είναι καθόλου ιδεατά όπως τα είχε φανταστεί. Αισθάνεται τότε ευάλωτη, ένοχη, πέφτει σε κατάθλιψη, αϋπνία, σε δυσκολίες θηλασμού, σε μια κατάσταση αποτυχίας, απόσυρσης, κούρασης. Είναι και τα κλάματα του παιδιού που δεν τα χωράει: αυτά τα κλάματα την προδίδουν και την καταδίδουν, τα βιώνει διωκτικά, γίνονται το μαχαίρι που πάει βαθειά στην πληγή. Μια διέξοδος/ λύση είναι ο χαμός της ίδιας η του παιδιού της: αφανίζοντας το παιδί το προστατεύει από τη νοσηρότητα του μυαλού της.
Η Ήρα γέννησε εξώγαμα τον Ήφαιστο που ήταν άσχημο και ανάπηρο παιδί. Η μαμά του δεν τον άντεξε και τον πέταξε στη θάλασσα. Ο Ήφαιστος σώθηκε, αλλά πάντα μισούσε τη μητέρα του. Ήταν βίαιος και ο γάμος του με την Αφροδίτη απέτυχε. Ιδού η κλασσική περίπτωση της πορείας ενός κακοποιημένου παιδιού. Το παιδί που κακοποιήθηκε χθες είναι ο γονιός που κακοποιεί σήμερα. Η βίαια μητέρα έχει η ίδια κακοποιηθεί. Πρόκειται για τη διαγενεαλογία του φαινομένου της βίας προς τα παιδιά η οποία εκβλάστησε τον όλεθρο της τρομοκρατίας και το ναζισμού.
Κατά την AliceMiller οι βασανιστές κάθε λογής είναι πρωτίστως αυτοί οι ίδιοι τρομοκρατημένοι, συνιστούν δηλαδή τα υποπροϊόντα μιας «δηλητηριώδους διαπαιδαγώγησης» την οποία υπέστησαν και η οποία αποσκοπούσε στην κακοποίηση της ζωτικότητας και του παιδικού αυθορμητισμού. Στο ζοφερό «καταστατικό» της «αγίας δηλητηριώδους διαπαιδαγώγησης» η θέληση του παιδιού και οι επιθυμίες του πρέπει να «τσακίζονται» όσο το δυνατόν πρωιμότερα. Οι γονείς είναι κυρίαρχοι στο εξαρτημένο παιδί και καθορίζουν με θεϊκό τρόπο και «για το καλό του» τι είναι σωστό και τι λάθος. Πρόκειται για παιδιά που «διαπαιδαγωγήθηκαν» η καλύτερα θυσιάστηκαν στο όνομα μιας ιδεολογίας καταστολής των συγκινήσεων τους, την οποία εν τέλει αποδέχτηκαν δια της βίας και την εσωτερίκευσαν. Αργότερα ως ενήλικες εύκολα έγιναν θύματα μιας άλλης «ιδεολογίας» την οποία άκριτα υπηρέτησαν, αφοσιώθηκαν τυφλά σ’αυτήν και θυσιαζόμενοι στο όνομά της επιτέλεσαν τα στυγερότερα εγκλήματα όπως οι γονείς τους κάποτε εγκλημάτησαν εις βάρος τους.
* Σημειώσεις προς τους Μεταπτυχιακούς Φοιτητές στο μάθημα «Προγράμματα Πρόληψης», Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κλινικής Ψυχολογίας
ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ ΣΧΕΤΙΚΟ ΒΙΝΤΕΟ
Βιβλιογραφία:
Ελληνική
Αγάθωνος Γεωργόπουλου Ελένη, «Κακοποίηση, παραμέληση παιδιών», Ινστιτούτο Υγείας του παιδιού, Αθήνα 1987.
Αγάθωνος Γεωργόπουλου Ελένη, «Κακοποίηση, παραμέληση παιδιών, εμπειρία ένδεκα ετών», Ινστιτούτο υγείας του παιδιού, Αθήνα 1988.
Ευριπίδη Μήδεια, μετάφραση Χειμωνάς Γ. , εκδ. Καστανιώτη Αθήνα 1990
Κουρέτας Δ. «Αι ψυχώσεις εις την λογοτεχνίαν », εκδ. Παπανικολάου, Αθήνα 1930
Μήδεια Ευριπίδη, Εθνικό θέατρο, 2003
Μπακιρτζόγλου Σ, Εισήγηση με θέμα « Η παιδοφόνος Μήδεια: το φαινόμενο μιας διαχρονίας. Ψυχαναλυτική και Θεατρολογική προσέγγιση». Πρόγραμμα εκπαιδευτικών Σεμιναρίων «ΕΠΕΚΕΙΝΑ» Αθήνα, 11 Δεκεμβρίου 2010.
Μπακιρτζόγλου Σ, «Κακοποίηση-Παραμέληση παιδιών». Πρόγραμμα εκπαιδευτικών Σεμιναρίων «ΕΠΕΚΕΙΝΑ» Αθήνα, Απρίλιος 2005.
Μπουντούρης Β. « Η άλλη Μήδεια», εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1990.
Ταμπάκης Θ. «Παιδοκτονία στην Αρχαία Ελλάδα. Μια προσπάθεια ανάλυσης στο έργο Μήδεια του Ευριπίδη», Δελτίο Α’ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιούνιος 2003
Τζαβάρα Ε: «Αυτόκτονος φθόνος, αυτοκτόνος φόνος: Μήδεια, Φραγκογιαννού» περιοδικό «Εκ των Ύστερων», Αθήνα, 2002.
Μεταφρασμένη
ConsoliS. « Το δέρμα ανάμεσα στη μυθολογία και στην ψυχανάλυση», “MentalHealthInstituteforChildrenandadults” Σεπτέμβριος 2010.
FreudS. « Ο πολιτισμός πηγή Δυστυχίας » εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1994
FreudS. «Εισαγωγή στην ψυχανάλυση», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1996
FreudS. «Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1992
Νικολαΐδης Νίκος, «Θεοφαγία», εκδ. «Εστίας», Αθήνα 1994
Ποταμιάνου Α. «Ψυχική οικονομία και δυναμική στις οριακές οργανώσεις», εκδ. Χατζινικολή, Αθήνα 1993.
Ξενόγλωσση
H-Ey, Bernard P. , Brisset Ch.: «Mannuel de Psychiatrie», Masson, Paris 1989 .
Chemana R, Vandermersch B: «Dictionnaire de la Psychanalyse» ,Larousse, Paris 1995 .
Chasseguet-Smirgel, “La sexualité féminine”, Payot, Paris 1991
De Ajuria Guerra – D. Marcelli « Psychopathologie de l’ enfant », Masson 1989.
Dufourmantelle A: « La Sauvagerie maternelle », Calmann- Levy 2001.
Miller A. “For your own good”, Virago, 1987
Μotz A. “The Psychology of Female Violence”, Brunner – Routledge 2001.
Reich W., «Character analysis». Ed.Noonday, New York 1991 .
