Οι πολιτικές προεκτάσεις στο έργο του Σίγκμουντ Φρόυντ

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο Φρόυντ αφού έχει θεμελιώσει την ψυχολογική γνώση και θεραπεία με την ψυχανάλυση, θέτει ερωτήματα σχετικά με την έννοια του Πολιτισμού. Η Ψυχανάλυση σύμφωνα με το δημιουργό της θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί συνοπτικά ως: μια μέθοδος για τη διερεύνηση του ασυνειδήτου, μια τεχνική θεραπείας των νευρώσεων και μια γενική θεωρία για την ψυχική ζωή του ανθρώπου[1]. Η συμβολή της ψυχανάλυσης έγκειται στο ότι είναι δυνατόν να αποτελέσει μια βάση για την ψυχολογική κατανόηση των ατόμων μέσα σε οποιαδήποτε κοινωνία[2].

Ο Φρόυντ ως σταθερός παρατηρητής της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, ασχολείται με θέματα που αφορούν το κοινωνικό γίγνεσθαι και την πραγματικότητα της εποχής του. Θεωρεί ότι η ψυχαναλυτική γνώση αποκτά νόημα όταν παρέχει απαντήσεις σχετικά με την προέλευση του πολιτισμού. Η ενασχόληση με το ερώτημα του πολιτισμού ανακύπτει το 1905 στο σύγγραμμά του “Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας” όπου συναντούμε την ιδέα ότι η ενορμητική καταπίεση βρίσκεται στη βάση της γένεσης του πολιτισμού, ιδέα που θ’ αναπτύξει πιο εκτεταμένα το 1929 στο έργο του “Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας”.

Το ενδιαφέρον της ψυχανάλυσης όσον αφορά την πολιτική σκέψη έγκειται στην πιθανή συνεισφορά της σε μια φιλοσοφική και πολιτική ανθρωπολογία[3]. Στα κείμενά του ο Φρόυντ εκθέτει τις απόψεις του σχετικά με τη λειτουργία της κοινωνίας, δεν γράφει όμως, συστηματικά πολιτικά έργα ούτε δεσμεύτηκε ποτέ σε ένα κόμμα ή ένα ρεύμα πολιτικών ιδεών. Η ψυχανάλυση είναι ικανή να διαφωτίσει την ουσία των πιο σημαντικών πολιτισμικών θεσμών, όπως της θρησκείας, της ηθικής, της δικαιοσύνης, της φιλοσοφίας[4].

Στα 1912- 1913, ο Φρόυντ  αναπτύσσει τη γενεαλογία του πολιτισμού στο έργο του “Τοτέμ και Ταμπού”. Συνεχίζει να εξελίσσει τη σκέψη του σε σχέση με έννοιες που αφορούν τη συλλογικότητα και σε μετέπειτα έργα του, όπως “Η Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ” (1921), “Το μέλλον μιας αυταπάτης” (1927), “Ο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας” (1929). Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε διεξοδικά στα κείμενα αυτά έχοντας ως στόχο να κατανοήσουμε πώς η σκέψη του Φρόυντ προεκτείνεται στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα.

Τοτέμ και Ταμπού

Ο Φρόυντ συγγράφει το έργο του “Τοτέμ και Ταμπού” το 1913 στο οποίο, με βάση τις μονογραφίες και τις αφηγήσεις της εποχής τις οποίες έχει στη διάθεση του, επιχειρεί να διατυπώσει μια θεωρία για τον πολιτισμό σε σχέση με την ψυχανάλυση.

Περιγράφει λοιπόν, ότι στις πρωτόγονες φυλές της Αυστραλίας, αλλά και άλλων περιοχών, απουσιάζουν οι θρησκευτικοί και κοινωνικοί θεσμοί και αντί αυτών οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το σύστημα του τοτεμισμού. Το σύστημα αυτό, το οποίο απαγορεύει τις αιμομικτικές σεξουαλικές
σχέσεις και τη θανάτωση του ζώου- τοτέμ, «αποτελεί τη βάση κάθε κοινωνικής υποχρέωσης και ηθικού περιορισμού της φυλής»[5]. Με άλλα λόγια το τοτεμικό σύστημα υποκαθιστά το ρόλο της θρησκείας και συνιστά τη βάση της κοινωνικής οργάνωσης.

Το ταμπού, λέξη πολυνησιακή, εκφράζει τους περιορισμούς τους οποίους οι πρωτόγονοι επιβάλλουν στους εαυτούς τους. «Το ταμπού είναι μια πανάρχαιη απαγόρευση, που επιβάλλεται εξωτερικά (από μια εξουσία) και αναφέρεται στις πιο ισχυρές επιθυμίες του ανθρώπου»[6].  Πρόκειται για μια απαγόρευση για την οποία ο άνθρωπος νιώθει μια ισχυρή ασυνείδητη ροπή,
στοχεύει στη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και συνιστά αυτό που στη συνέχεια
θα εξελιχθεί σε νομοθεσία.

Δύο είναι οι πιο σημαντικές απαγορεύσεις που συναντούμε στο τοτεμικό σύστημα: α) η απαγόρευση του φόνου του ζώου- τοτέμ και β) η απαγόρευση της αιμομιξίας. Φαίνεται λοιπόν, πως η εξωγαμία σχετίζεται στενά με τον τοτεμισμό, οι θρησκευτικές πρακτικές του οποίου
παρουσιάζουν σημαντική ομοιότητα με τις ιδεοληπτικές πράξεις και πίστεις των νευρωτικών ατόμων. Οι ιδεοληπτικές νευρώσεις αποτελούν μια άμυνα ενάντια στις αιμομικτικές επιθυμίες που εμφανίζονται κατά την παιδική ηλικία. Οι θρησκευτικές πρακτικές συνιστούν μια άμυνα ενάντια στο φόβο, που διακατέχει τα άτομα σαν μια αίσθηση ενοχής για την επιθετικότητά τους και για τις εξεγερτικές τους επιθυμίες ενάντια στη σεξουαλική ηθική που επικρατεί στην κοινότητά τους[7].

Για την ψυχανάλυση το ζώο- τοτέμ συμβολίζει τον πατέρα για τον οποίο το νεαρό αγόρι έχει αμφιθυμικά συναισθήματα: από τη μια πλευρά τον θαυμάζει και τον φοβάται και από την άλλη
επιθυμεί το θάνατο του για να λάβει τη θέση του. Ο Φρόυντ αναπτύσσει με τον τρόπο αυτό την ιδέα ότι «αν το ζώο- τοτέμ είναι ο πατέρας, τότε οι δυο κύριες εντολές του τοτεμισμού, οι δυο απαγορεύσεις ταμπού, που αποτελούν τον πυρήνα του- απαγορεύεται να σκοτώσεις το τοτέμ και απαγορεύεται να έχεις σεξουαλικές σχέσεις με τη γυναίκα που ανήκει στο τοτέμ, συμπίπτουν στο
περιεχόμενό τους με τα δυο εγκλήματα του Οιδίποδα [..] και με τις δυο πρωταρχικές επιθυμίες του παιδιού»[8]. Με άλλα λόγια, εφόσον έχουμε αποδεχτεί ότι το τοτεμικό σύστημα βρίσκεται στη βάση κάθε συλλογικότητας, θα λέγαμε ότι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δείχνει την ουσία του πολιτισμού από τη σκοπιά της ψυχανάλυσης. Ο Φρόυντ το δηλώνει άλλωστε στο τέλος του βιβλίου του υποστηρίζοντας ότι «η αρχή κάθε θρησκείας, ηθικότητας, κοινωνικότητας και τέχνης συνυπάρχει στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα»[9].

Εμπνευσμένος από τις ιδέες του Robertson Smith για το τοτεμικό γεύμα ως σημαντικό στοιχείο της τοτεμικής θρησκείας και τη θυσία ως πράξη που συμβολίζει την κοινωνική συντροφικότητα μεταξύ των θεών και των πιστών, αφηγείται έναν επιστημονικό μύθο. Στηρίζεται στις υποθέσεις που διατύπωσαν αρχικά ο Δαρβίνος (1871), στη συνέχεια ο Atkinson (1903) και ο Robertson Smith (1894)[10] και υιοθετεί την υπόθεση της πρωτόγονης κοινωνίας. Εκεί συναντούμε έναν βίαιο, ζηλότυπο πατέρα που εξουσιάζει απόλυτα όλα τα θηλυκά και διώχνει τους γιους του καθώς μεγαλώνουν. Κάποια μέρα οι γιοι αποφασίζουν να εξεγερθούν, σκοτώνουν συλλογικά τον τύραννο πατέρα και τον κατασπαράσσουν. Mέσω της πράξης αυτής ταυτίζονται με αυτόν και αποκτούν ένα μέρος από τη δύναμή του, ενώ ο τοτεμικός μύθος λύνεται με την εγκατάσταση ενός θεσμού κοινωνικής ισότητας. Ο φόνος δηλαδή του πρωταρχικού πατέρα γίνεται συμβολικά η αιτία συνένωσης των ανθρωπίνων μαζών. «Το τοτεμικό γεύμα, που είναι ίσως η πρώτη γιορτή της ανθρωπότητας, είναι η επανάληψη και το μνημόσυνο αυτής της αξιομνημόνευτης, εγκληματικής πράξης, που στάθηκε αφετηρία για τόσα πολλά πράγματα, για τις κοινωνικές οργανώσεις, τους ηθικούς περιορισμούς και τη θρησκεία»[11].

Η πράξη αυτή ως επακόλουθο δε θα μπορούσε να έχει τίποτε άλλο από την ενοχή- συναίσθημα συλλογικό- την οποία οι υπεύθυνοι του φόνου αντιμετωπίζουν με τη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης η οποία βασίζεται στην εξωγαμία (παραίτηση από τις γυναίκες του πατέρα) και
στον τοτεμισμό (παραίτηση από το φόνο του πατέρα)[12]. Συζητώντας κάποια χρόνια αργότερα το θέμα της ψυχολογίας της μάζας, ο Φρόυντ θα αναφερθεί στον τοτεμισμό και θα σημειώσει ότι
«περικλείει τις απαρχές της θρησκείας, της ηθικότητας και της κοινωνικής διάρθρωσης, συνδέεται με τη βίαια θανάτωση του αρχηγού και τη μετατροπή της
πατρική ορδής σε κοινότητα αδελφών»[13].

Ο μύθος του “Τοτέμ και Ταμπού” δε θα πρέπει να εκκληφθεί ως θέση που εξηγεί πραγματικά την ύπαρξη του πρωτογενούς τοτεμισμού, υπόθεση που έχει απορριφθεί από τη σύγχρονη ανθρωπολογία[14] αλλά ως μια απόπειρα από τη σκοπιά της ψυχανάλυσης για τη διαύγαση των ψυχικών διαδικασιών που καθορίζουν την εσωτερίκευση από το ανθρώπινο ον, στην παιδική του κατάσταση των θεσμών και των κοινωνικών σημασιών[15].

Διαβάστε επίσης το Μέρος ΙΙ.