Από τον Γιάννη Τσίρμπα, Λέκτορα /Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης/Παν/μιο Αθηνών
Η οικονομική κρίση του 1929 προκάλεσε σαρωτική αλλαγή στις προτιμήσεις του Αμερικανικού εκλογικού σώματος, τερματίζοντας την περίπου εξηκονταετή κυριαρχία των Ρεπουμπλικανών για τις επόμενες τρεις σχεδόν δεκαετίες. Το σοκ του Κραχ και η αντιλαμβανόμενη υπευθυνότητα του Ρεπουμπλικανικού κόμματος συνέτριψε συμπεριφορές και εκλογικές «ρουτίνες» δεκαετιών και, κυρίως, διάλυσε και αναδιάταξε μακροχρόνιες ψυχολογικές συνδέσεις και συναισθηματικές προδιαθέσεις μεγάλων μερίδων του εκλογικού σώματος.
Η κατάσταση στην Ελλάδα του 2012, μερικές μόνο ημέρες πριν τις βουλευτικές εκλογές, δεν φαίνεται να διαφέρει πολύ. Σύμφωνα με τις δημοσιευμένες δημοσκοπήσεις, στις επικείμενες εκλογές πρόκειται να καταγραφούν σαρωτικές αλλαγές στο χάρτη της εκλογικής δύναμης των ελληνικών πολιτικών κομμάτων. Ο δικομματισμός που διαχρονικά συγκέντρωνε ποσοστά άνω του 75% φαίνεται να συρρικνώνεται κάτω από το 50%, ενώ η πολιτική προσφορά έχει πολλαπλασιαστεί, όπως και ο αριθμός των ψηφοφόρων που ταλαντεύονται μεταξύ των διαθέσιμων επιλογών.
Όσο και αν αποτελεί έναν εμπειρικά αποδεδειγμένο κοινό τόπο ότι «όπως ζούμε κοινωνικά συμπεριφερόμαστε και πολιτικά», ότι δηλαδή η ψήφος καθορίζεται σε ένα βαθμό από εξωγενείς παράγοντες, όπως ο τόπος κατοικίας, το εισόδημα, η κοινωνική ένταξη, το θρήσκευμα, αλλά και από βαθιές, ανθεκτικές στο χρόνο διαιρέσεις μιας κοινωνίας, όπως αυτή μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, αυτά δεν αρκούν για να εξηγήσουν τόσο σαρωτικές μεταβολές, όπως αυτή της δεκαετίας του 1930 στις Η.Π.Α ή τη διαφαινόμενη στις εκλογές της 6ης Μαΐου στα καθ’ ημάς. Προφανώς και δεν έχει μεταβληθεί ριζικά η κοινωνική και δημογραφική σύνθεση της ελληνικής κοινωνίας μέσα στα δύομισυ χρόνια που μεσολάβησαν από τις προηγούμενες εκλογές, παρόλες τις αναμφισβήτητες οδυνηρές οικονομικές συνέπειες της κρίσης.
Ταυτόχρονα, ούτε και ορθολογικές προσεγγίσεις της εκλογικής συμπεριφοράς, σύμφωνα με τις οποίες οι ψηφοφόροι αποφασίζουν με βάση έναν υπολογισμό κόστους και οφέλους της ψήφου και τα κόμματα επιβραβεύονται ή τιμωρούνται αναδρομικά με βάση τις κυβερνητικές τους επιδόσεις, είναι από μόνες τους ικανές να εξηγήσουν τόσο μεγάλες μεταβολές, τόσο σύντομα. Δεν έχει αυξηθεί ξαφνικά το ορθολογικό «κεφάλαιο» του ελληνικού εκλογικού σώματος, όσο και αν η λέξη «τιμωρία» ακούγεται σήμερα συχνότερα από ποτέ, μάλλον όμως σε ένα μη ορθολογικό πλαίσιο.
Τέλος, δεν παρατηρείται κάποια εμφανής αλλαγή στη μακρόχρονη ελληνική πελατειακή παράδοση που να μπορεί να εξηγήσει τις μεταβολές. Δεν εξέλειπε ξαφνικά η πελατειακή κουλτούρα, παρόλες τις πρακτικές δυσχέρειες που πλέον υπάρχουν για την ικανοποίηση πελατειακών αιτημάτων. Υπάρχουν ακόμα πρόθυμοι πελάτες, όπως υπάρχουν και πρόθυμοι πάτρονες, αν και σχετικά ανήμποροι.
Για μια ολοκληρωμένη προσπάθεια εξήγησης των μεγάλων αλλαγών που φαίνονται στον ορίζοντα, είναι λοιπόν απαραίτητη και μια πρόσθετη έννοια: της εσωτερικής, ψυχολογικής διάστασης της ψήφου, με άλλα λόγια του φαινομένου της κομματικής ταύτισης. Η κομματική ταύτιση στη γλώσσα της επιστημονικής έρευνας είναι ίσως κάτι πιο συγκεκριμένο και σαφές από ό,τι στην καθομιλουμένη: σημαίνει τον μακροχρόνιο συναισθηματικό δεσμό με ένα πολιτικό κόμμα, ο οποίος αποκτάται ήδη από την παιδική ηλικία του ψηφοφόρου, προηγείται άλλων στοιχείων της πολιτικής συμπεριφοράς όπως η ιδεολογία ή η συμμετοχή και προδιαθέτει για την ευνοϊκότερη αντιμετώπιση ενός συγκεκριμένου κόμματος (αλλά και συγκεκριμένων προσώπων και προεκλογικών θεμάτων). Για πολλούς είναι ανάλογης ισχύος και σημασίας με την εθνική ή την θρησκευτική ταυτότητα.
Φαίνεται ότι, στις συνθήκες τις ελληνικής κρίσης, έχουν πλέον διαρραγεί αυτοί ακριβώς οι συναισθηματικοί δεσμοί μεταξύ ελληνικών κομμάτων και ψηφοφόρων. Είναι, δηλαδή, πρωτίστως στο ψυχολογικό πεδίο που ανάγεται η διαφαινόμενη εκλογική μεταβολή. Βέβαια, η κρίση των κομματικών ταυτίσεων δεν είναι σημερινή και δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Έχει ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες και καταγράφεται παντού όπου υπάρχει εκλογική παράδοση. Οι επικείμενες ελληνικές εκλογές όμως φαίνεται ότι έχουν κομβική σημασία, λόγω της έκτασης και έντασης του φαινομένου.
Ειδικότερα, με δεδομένο ότι στη βιβλιογραφία της κομματικής ταύτισης, συναισθηματική σύνδεση με ένα κόμμα και διαρκής εκλογική προτίμηση σε αυτό δεν ταυτίζονται, οι εκλογικές διαχωρίζονται σε εκλογές διατήρησης, όπου οι ψηφοφόροι ψηφίζουν σύμφωνα με την ψυχολογική τους προδιάθεση, κάτι που προφανώς δεν ισχύει στην Ελλάδα σήμερα (ακόμα και αν δεχτούμε ότι οι προδιαθέσεις θα επιβιώσουν) και σε εκλογές παρεκτροπής, όπου οι ψηφοφόροι ψηφίζουν κόντρα στην προϋπάρχουσα ταύτισή τους, κάτι που είναι πολύ πιθανό να συμβεί, τουλάχιστον στο επίπεδο των μεγάλων κομμάτων.
Αν, λοιπόν, τα δημοσκοπικά δεδομένα διατηρηθούν στην κάλπη, έστω και μετριοπαθώς, οι επικείμενες βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα θα επισημοποιήσουν με τον εμφατικότερο τρόπο ότι, από την άποψη της εκλογικής συμπεριφοράς, η κρίση του πολιτικού συστήματος είναι πρωτίστως συναισθηματική, δηλαδή κρίση των κομματικών ταυτίσεων. Άλλωστε, το γεγονός ότι διανύουμε μια από τις περισσότερο φορτισμένες συναισθηματικά προεκλογικές περιόδους, γεμάτη από οργή, φόβο, ανασφάλεια και αγανάκτηση, μόνο τυχαίο δεν μπορεί να είναι.
Συνεπώς, μπορούμε ήδη με σχετική ασφάλεια να κατατάξουμε τις επόμενες εκλογές ως εκλογές παρεκτροπής. Για το αν αυτή η κρίση στις σχέσεις κομμάτων και ψηφοφόρων θα έχει μόνιμα χαρακτηριστικά παγιωμένης ρήξης με παλαιές ταυτίσεις και δημιουργίας νέων, για το αν δηλαδή θα μπορέσουμε να κατατάξουμε τις εκλογές της 6ης Μαΐου ως εκλογές αποστοίχισης ή όχι, θα πρέπει να περιμένουμε περισσότερο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Campbell, A., Converse, P., Miller, W., & Stokes, D. 1960, The American Voter. New York: John Wiley & Sons.
Dalton, R. J. 2000, “The Decline of Party Identifications” in Dalton, R. J and Wattenberg, M. (eds) Parties Without Partisans: Political Change in Advanced Industrial Democracies. Oxford: Oxford University Press.
Fiorina, M. (1981) Retrospective Voting in American National Elections. New Haven: Yale University Press.
Lazarsfeld, P. F., Berelson B., and Gaudet H. 1948. The people’s choice; how the voter makes up his mind in a presidential campaign, 2nd ed., Columbia University Press. New York, NY.
Wildenmann, R. 1998, Η Εκλογική Έρευνα. Συμπεριφορά του Εκλογικού Σώματος και Ανάλυση Εκλογών. [Πρόλογος, Μετάφραση, Σχόλια Βασιλική Γεωργιάδου]. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
