Από τη Γεωργία Δαμοπούλου, Εικαστικό Καλλιτέχνη – Εμψυχώτρια στην μονάδα εφήβων «Ατραπός»
Επιμέλεια αφιερώματος: Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφος – Ψυχολόγος, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.
Mπορεί με τον όρο Τέχνη του περιθωρίου να περιγράφηκαν τα καλλιτεχνικά έργα που δημιουργήθηκαν έξω από τα όρια της γνωστής τέχνης και από ανθρώπους που δεν είχαν άμεση σχέση με τους καλλιτεχνικούς κύκλους, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έμειναν στο περιθώριο.
Τα έργα αυτά ήρθαν στην επιφάνεια από τον Γάλλο ζωγράφο και γλύπτη Jean Dubuffet, ο οποίος τα περιέγραψε με τον όρο Art Brut (Ωμή Τέχνη), με την έννοια ότι δεν έχουν υποστεί την «επεξεργασία» και την επιρροή των Σχολών Καλών Τεχνών, του κόσμου των γκαλερί και των μουσείων. Η συλλογή του έγινε αργότερα γνωστή σαν Collection de l’Art Brut και περιλαμβάνει χιλιάδες έργα των έγκλειστων σε ψυχιατρικά ιδρύματα, που σήμερα εκτίθενται στη Λωζάννη της Ελβετίας. *
Αργότερα, από τον κριτικό τέχνης Ρότζερ Κάρντιναλ, χρησιμοποιήθηκε ο όρος Outsider Art (τέχνη του περιθωρίου), που σήμερα συμπεριλαμβάνει και δημιουργίες καλλιτεχνών που δεν έχουν κάποιο ψυχικό πρόβλημα. Κατά κανόνα, αυτοί που εντάσσονται στο ρεύμα, έχουν ελάχιστη έως καμία επαφή με τον κόσμο της τέχνης και συχνά χρησιμοποιούν πρωτότυπες τεχνικές ή υλικά. Πολλά έργα περιγράφουν ακραίες διανοητικές καταστάσεις, αντισυμβατικές ιδέες ή περίπλοκους φανταστικούς κόσμους.
Ο Dubuffet πίστευε ότι η κυρίαρχη κουλτούρα, κατόρθωσε να προσαρμόσει στα μέτρα της κάθε νέα εξέλιξη στην τέχνη, στερώντας της έτσι την οποιαδήποτε δύναμη μπορεί να είχε, και καταπνίγοντας την αυθεντική έμπνευση. Η Art Brut ήταν η δική του λύση σ’ αυτό το πρόβλημα γιατί μόνο αυτή ήταν απρόσβλητη από τις επιρροές της κουλτούρας, και δεν μπορούσε να απορροφηθεί ή να προσαρμοστεί, ακριβώς επειδή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν.
Κάπως έτσι ξεκίνησε η ιστορία για το ενδιαφέρον της δημιουργικής έκφρασης μέσα στους χώρους των ψυχικών δομών, αργότερα συνδέθηκε με το art therapy (θεραπεία μέσω τέχνης), και πολύ πιο πρόσφατα εισήχθη και στο χώρο των μονάδων απεξάρτησης, αφού πέρασε βέβαια από πάρα πολλούς δρόμους και τρόπους τόσο δημιουργικότητας, όσο και αξιοποίησης της καλλιτεχνικής παραγωγής στο θεραπευτικό επίπεδο.
Η Θεραπεία των εξαρτήσεων
Τον Νοέμβριο του 2012 η Μονάδα Εφήβων και Νέων Ατραπός – Οκανα με την συνεργασία το Γραφείου Διασύνδεσης ΑΣΚΤ και την υποστήριξη της ΑΣΚΤ διοργάνωσε με αφορμή τα 10 χρόνια λειτουργίας της διημερίδα με θέμα «Η Θεραπεία των εξαρτήσεων. Η τέχνη ως θεραπευτικό εργαλείο». Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάστηκε η σχέση τέχνης και ψυχοθεραπείας με τα εργαστήρια έκφρασης σε δομές ψυχικής υγείας και οι ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης, οι διαφορετικοί τρόποι σύνδεσης τέχνης και ψυχοθεραπείας σε πλαίσια ψυχικής υγείας (Κέντρο Ημέρας, Μονάδες Εσωτερικής Διαμονής, εξωτερικά ιατρεία ή Κέντρα Ψυχικής Υγιεινής και Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα, ξενώνες κ.ά. Παρουσιάστηκαν διαδοχικά τα εργαστήρια εργοθεραπείας και ο ρόλος τους στην καλλιέργεια δεξιοτήτων και στην κοινωνική και επαγγελματική ένταξη των μελών μέσω της ανακάλυψης και αξιοποίησης των δημιουργικών δυνατοτήτων τους. Τονίστηκε ο ρόλος που επιτελούν τα εργαστήρια ελεύθερης έκφρασης, όπου η τέχνη λειτουργεί ως μια «άλλη γλώσσα» μέσω της οποίας τα μέλη δίνουν συμβολική μορφή στις ψυχικές τους αναπαραστάσεις και επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και με τους δυνητικούς αποδέκτες του έργου τους -στις ατομικές ή ομαδικές συνεδρίες ψυχοθεραπείας μέσω τέχνης, όπου η καλλιτεχνική αποτύπωση σκέψεων συναισθημάτων, θεματικών που απασχολούν τα μέλη συνοδεύονται σε δεύτερο χρόνο από «ανοιχτή» συζήτηση της ομάδας, όπου ο καθένας μιλά τόσο για το προσωπικό του βίωμα όσο και για τους συνειρμούς που του ανακινούν τα έργα των άλλων μελών.
Το εργαστήριο εικαστικής έκφρασης στην Ατραπό
Το εργαστήριο λειτουργεί από το 2007, αρχικά μέσα στον χώρο της μονάδας και αργότερα σε έναν χώρο διαμορφωμένο σε ατελιέ, πράγμα που επιτρέπει την ελευθερία που απαιτεί η δημιουργία.
Τα μέλη εισάγονται στο εργαστήριο όταν έχουν, κατά κάποιον τρόπο, σταθεροποιηθεί εκτός χρήσης για ένα διάστημα που θεωρείται ικανό από την μονάδα και τους θεραπευτές. Προσπαθούμε να υποστηρίξουμε την ελευθερία έκφρασης προκειμένου να «απενοχοποιηθούν» από την αγωνία του αισθητικού αποτελέσματος. Ακολουθεί η σταδιακή εξοικείωση με τα υλικά καθώς και με τους καλλιτεχνικούς όρους και τεχνικές, αλλά και με την καλλιτεχνική παραγωγή της σύγχρονης ή κλασσικής ιστορίας της τέχνης, γιατί σε αντίθεση με την θέση του Dubuffet, οι νέοι αυτοί, έρχονται σε επαφή με τον σύγχρονο κόσμο και οι επιρροές τους έρχονται απ’ ευθείας απ’ αυτόν, δεν πρόκειται για μακροχρόνια έγκλειστους, αλλά για νέους ανθρώπους που θέλουν να επανακοινωνικοποιηθούν μακριά από την χρήση.
Σκοπός του εργαστηρίου είναι η επανενεργοποίηση των εσωτερικών αναπαραστάσεων, η δυνατότητα «εξόρυξης» εικόνων από μέσα τους και η μορφοποίηση τους. Αναζητούμε το «ξεπάγωμα», την κινητοποίηση, την ενεργοποίηση της ψυχικής δομής και την αξιοποίηση της δημιουργικής παρόρμησης που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο.
Θεωρώ αυτό το στάδιο πολύ σημαντικό γιατί αποδεικνύει την εμπιστοσύνη στο πλαίσιο, στον εμψυχωτή, στην ομάδα, αλλά κυρίως στον ίδιο του τον εαυτό. Η επένδυση στην δημιουργική έκφραση προσδίδει μεγάλη αυτοπεποίθηση στον δημιουργό.
Η δημιουργία στη θεραπεία
Η δημιουργία ως εργαλείο στην θεραπεία έγκειται στην προσπάθεια να αναπαρασταθεί το μη αναπαραστάσιμο. O δημιουργός επιτρέπει την ανάδυση και την απόλαυση της ασυνείδητης φαντασίωσης μέσα στο έργο, στο φόντο μιας «μη γνώσης», ενός τυφλού σημείου, εν αγνοία του τι διακυβεύεται για το υποκείμενο, χάρη στη μετουσίωση και με τη βοήθεια μιας ορισμένης πλαστικής τεχνικής. Το έργο θα έχει μια επίδραση στον θεατή, θα προκαλέσει μέσα του μιαν αισθητική συγκίνηση. Αν υπάρξει επίδραση, υπάρχει συνάντηση με τον καλλιτέχνη, συνάντηση που δημιουργεί δεσμό μαζί του, με την συνειδητή γνώση του, και συνάντηση με την πρωταρχική, σεξουαλική και παιδική πηγή, εν ολίγοις με τον ναρκισσισμό. Η αισθητική απόλαυση του θεατή επικυρώνει τη συμμετοχή του και διασφαλίζει έτσι την συνέχιση της διεργασίας της δημιουργίας που υποβαστάζει το έργο.
Αυτή η αξία του υποκατάστατου που διαθέτει το έργο σε σχέση με το φαντασιωσικό έργο, δίνει την δυνατότητα να μετατραπεί η ναρκισσιστική πληγή σε πηγή δημιουργίας.
Από την εμπειρία μου στον χώρο της εικαστικής δημιουργίας σ’ αυτό ακριβώς το σημείο έγκειται η αξία της τέχνης ως «θεραπευτικό εργαλείο» αλλά και στην πραγματικότητα αυτή είναι και η αξία της δημιουργίας: το γεγονός της μετάπλασης και της μετουσίωσης ενός τραύματος, αλλά και της τοπολογικής μετάθεσης του υποκειμενικού βιώματος στην πλαστική επιφάνεια.
Κλείνοντας θα ήθελα να συνοψίσω στα εξής: η θεραπεία προσθέτει στην τέχνη την δυνατότητα της αλλαγής του ίδιου του εαυτού και η τέχνη προσθέτει στην θεραπεία την φιλοδοξία της μορφοποίησης του κόσμου.
* Αντιπροσωπευτικά έργα της Αrt Brut και της Outsider Art παρουσιάστηκαν στην Ελλάδα στην διεθνή έκθεση «Στην άλλη όχθη» που παρουσιάστηκε στην Δημοτική Πινακοθήκη Αθηνών, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας 2004
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Η δραματική έκφραση (dramatherapy) ως μοντέλο θεραπείας για την απεξάρτηση από ουσίες
