Από το Δημήτρη Χιώνη, Στρατιωτικό Ψυχολόγο
Η Ψυχολογία είναι η επιστήμη εκείνη η οποία μελετά τη συμπεριφορά. Η ειδικότητα του χειριστή αεροσκάφους, είτε πολεμικού είτε πολιτικού, είναι ένα δυναμικό πεδίο συγκρούσεων τόσο συμπεριφορικών φαινομένων τόσο θεωριών της επιστήμης της Ψυχολογίας. Ως αντικείμενο μελέτης έχει ευνοηθεί περισσότερο η μελέτη των χειριστών πολεμικών αεροσκαφών για τον λόγο της έμμονης ανταγωνιστικότητας στην πολεμική βιομηχανία. Από την άλλη πλευρά, σε πολιτικά αεροσκάφη έχει ευνοηθεί ο επιβατηγός χώρος ως αντικείμενο μελέτης μιας και το κίνητρο σε αυτή την περίπτωση είναι το κέρδος από την μεταφορά, και επιπλέον ο χειριστής του πολιτικού αεροσκάφους μπορεί να επικαρπωθεί τα αποτελέσματα από τις έρευνες σε πολεμικά αεροσκάφη.
Ο χειριστής του αεροσκάφους έχει αποτρεπτικούς παράγοντες και κινητοποιούς παράγοντες ως προς την πτήση. Η εναλλαγή της ισορροπίας μεταξύ αυτών των παραγόντων αποτελεί το ισοζύγιο πτήσης. Θετικό ισοζύγιο υπάρχει εφόσον κινητοποιείται ο χειριστής και αρνητικό εφόσον αποθαρρύνεται. Γνωστικά προσεγγίζοντας το ισοζύγιο, βλέπει κανείς να ενεργοποιούνται τα θεμελιώδη γνωστικά σφάλματα σύμφωνα με τη θεωρία του Beck όταν τείνει προς την αρνητική πλευρά. Όταν υπάρχει όμως γνωστική εναρμόνιση της προσωπικότητας του χειριστή με το έργο ή ακόμα και την συγκεκριμένη αποστολή που του ανατίθεται, υπάρχει η τάση προς την θετική πλευρά. Παραδείγματος χάρην, ένας νέος χειριστής που του ανατίθεται μια δύσκολη αποστολή και πέσει στο γνωστικό σφάλμα της μεγέθυνσης, δηλαδή να θεωρήσει την κατάσταση με υπερβολική δυσκολία από την αντικειμενική, θα έχει αρνητικό ισοζύγιο πτήσης. Από την άλλη πλευρά, ένας έμπειρος χειριστής που θα του ανατεθεί μια δύσκολη αποστολή και μπορεί να κρίνει ορθά τη σοβαρότητα και τη δυσκολία σε σχέση με τις δυνατότητές του έχει θετικό ισοζύγιο πτήσης. Παλαιότερες θεωρήσεις του ισοζυγίου πτήσης εστιάζουν στον αρχαϊκό φόβο για την πτήση έχοντας μια ψυχοδυναμική οπτική για το ζήτημα.
Μια διαφορετική οπτική είναι αυτή της Θεωρίας Σχημάτων (Schema Theory) (Young,1993). Η ουσία της θεωρίας είναι ότι όλοι από την βρεφική ηλικία ερχόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις οι οποίες συν τω χρόνω κωδικοποιούνται γνωστικά. Ανάλογη κωδικοποίηση συμβαίνει και με τους τρόπους αντίδρασης. Συνεπώς, υπάρχουν υγιείς τρόποι αντέδρασης και δυλειτουργικοί. Οι δυσλειτουργικοί είναι τα Δυσλειτουργικά Σχήματα. Τα πεδία των Δυσλειτουργικών Σχημάτων είναι Αποσύνδεση & Απόρριψη, Ανεπαρκής Αυτονομία & Επίδοση, Ανεπαρκή Όρια, Εξωτερική Έδρα Ελέγχου, Υπερεπαγρύπνηση & Αναστολή.
Στο πεδίο της Αποσύνδεσης & Απόρριψης ανοίκει το σχήμα της Εγκατάλειψης/Αστάθειας (η αντίληψη ότι οι άλλοι δεν θα είναι ποτέ πρόσφοροι για υποστήριξη, προστασία λόγω συναισθηματικής αστάθειας), το σχήμα της Καχυποψίας/Κακοποίησης (η πεποίθηση ότι οι άλλοι θα πληγώσουν, καταχραστούν, ταπεινώσουν, χειριστούν σκόπιμα), το σχήμα της Συναισθηματικής Στέρησης (η πεποίθηση ότι η ανάγκη κάποιου για συναισθηματική εμπλοκή δεν θα είναι ποτέ επαρκής από τους άλλους ως προς την ανατροφή, την ενσυναίσθηση και την προστασία), το σχήμα της Ελαττωματικότητας/Ντροπής (το αίσθημα ανεπάρκειας σε ό, τι ζητηθεί από τους άλλους εμπλέκοντας υπερευαισθησία στην κριτική, την απόρριψη, την σύγκριση), το σχήμα της Κοινωνικής Απομόνωσης/Αποξένωσης (το αίσθημα ότι κάποιος είναι απομονωμένος και διαφορετικός από τον υπόλοιπο κόσμο).
Στο πεδίο της Ανεπαρκούς Αυτονομίας & Επίδοσης ανοίκει το σχήμα της Εξάρτησης/Ανικανότητας (η πεποίθηση ότι κάποιος είναι αβοήθητος και ανίκανος για ό, τι και να θέλει να κάνει), το σχήμα της Ευαλωτότητα σε Βλάβη ή Ασθένεια (υπερβολική ανησυχία ότι κάτι καταστροφικό και μη αναστρέψιμο θα συμβεί από στιγμή σε στιγμή), το σχήμα της Υπερεμπλοκής/Ανεκπλήρωτου Εαυτού (υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή με κάποιον άλλο σε βαθμό που χάνεται η αυτονομία και η ανεξαρτησία με αίσθημα κενού), το σχήμα της Αποτυχίας (η πεποίθηση ότι κάποιος ό, τι και να κάνει θα είναι πάντα αποτυχημένος).
Στο πεδίο των Ανεπαρκών Ορίων ανοίκει το σχήμα του Αυτονόητου Δικαιώματος/Μεγαλομανίας (η πεποίθηση ότι κάποιος είναι πάνω από τους άλλους, έχοντας δικαιώματα και προνόμια πάνω τους αλλά και γενικότερα πάνω στα πράγματα), το σχήμα του Ανεπαρκούς Αυτοελέγχου/Αυτοπειθαρχίας (δυσκολία ή και άρνηση άσκησης επαρκούς αυτοελέγχου για την επίτευξη στόχων, τον έλεγχο έκφρασης συναισθημάτων και παρορμήσεων).
Στο πεδίο της Εξωτερικής Έδρας Ελέγχου ανοίκει το σχήμα της Υποτακτικότητας (υπερβολική παράδοση ελέγχου σε άλλον για την αποφυγή θυμού, εκδίκησης ή εγκατάλειψης επειδή η γνώμη κάποιου δεν είναι σημαντική για τους άλλους, συνήθως επωάζει ξεσπάσματα θυμού, ψυχοσωματικά συμπτώματα, κατάχρηση ουσιών, παθητικο-επιθετική συμπεριφορά), το σχήμα της Αυτοθυσίας (υπερβολική εστίαση στις ανάγκες των άλλων σε βάρος των αναγκών του εαυτού για την αποφυγή ενοχών), το σχήμα Αναζήτησης Αναγνώρισης (υπερβολική έμφαση στο κέρδος αναγνώρισης ή και προσοχής σε βάρος της ασφαλούς ανάπτυξης και αληθινής αίσθησης εαυτού, η εξάρτηση της αυτοπεποίθησης πρωτίστως από τις αντιδράσεις των άλλων με τάση για επίδειξη).
Στο πεδίο της Υπερεπαγρύπνησης & Αναστολής ανοίκει το σχήμα της Αρνητικότητας/Απαισιοδοξίας (μια κλίση προς την αρνητική μελλοντική εκτίμηση και αποτίμηση των πραγμάτων μη λαμβάνοντας επαρκώς υπόψιν την θετική πλευρά), το σχήμα της Συναισθηματικής Στέρησης (υπερβολική απαγόρευση αυτόβουλης ενέργειας, αισθήματος ή και επικοινωνίας για την αποφυγή αισθήματος ντροπής και κατάκρισης, συνήθως απαγόρευση έκφρασης του θυμού, θετικών συναισθημάτων, υπερβολική εκλογίκευση), το σχήμα των Ανελαστικών Προτύπων/Υπερεπικριτικότητας (προσπάθεια επίτευξης υπερβολικά υψηλών προτύπων με συνέπεια την πίεση και υπερεπικριτικότητα, τελειομανία, προκαταλήψεις), το σχήμα της Τιμωρητικότητας (πεποίθηση ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να τιμωρούνται σκληρά για τη διάπραξη σφαλμάτων, τάσεις οργής, ανυπομονισίας, απροθυμία κατανόησης ατέλειας και σφαλμάτων.
Ισοζύγιο πτήσης
Θετικοί παράγοντες
Θετικοί είναι οι παράγοντες οι οποίοι δημιουργούν και συντηρούν την επιθυμία για πτήση. Οι παράγοντες αυτοί είναι είτε συνειδητοί, είτε ασύνειδοι, γνωστικοί και στοιχεία προσωπικότητας. Όλοι σχετίζονται με την αναπτυξιακή εξέλιξη του χειριστή από την βρεφική ηλικία και είναι καθαρά ατομικοί. Σημαντικό στοιχείο εδώ που χρειάζεται να τονιστεί είναι το ότι χαρακτηριστικά τα οποία είναι δυλειτουργικά σε κοινές καταστάσεις, στο επιχειρησιακό περιβάλλον του χειριστή μάλλον είναι και απαραίτητα.
Ασύνειδοι παράγοντες:
α. Η επιθυμία του ατόμου για δύναμη και κυριαρχία και το να νιώθει ξεχωριστός. Αυτή η επιθυμία ανακλά την εικόνα του σχήματος του Αυτονόητου Δικαιώματος/Μεγαλομανίας. Η επιθυμία αυτή στη συγκεκριμένη περίπτωση εξασφαλίζεται με τον χειρισμό αεροσκάφους. Με αυτό τον τρόπο εκφράζεται η πεποίθηση κάποιου ότι δεν δεσμεύεται από τους κανόνες της αμοιβαιότητας που διέπουν την ευρύτερη φυσιολογική κοινωνική αλληλεπίδραση. Ακόμη είναι το κυνήγι της ανέλιξης σε μια ξεχωριστή ομάδα η οποία κατέχει ισχύ και έλεγχο.
β. Υπεραναπλήρωση του σχήματος Αποτυχίας. Η πεποίθηση ότι κάποιος απέτυχε και θα αποτυγχάνει αναπόφευκτα μετατρέπεται σε υπερ-επιτυχία. Χειριστές οι οποίοι κάνουν παραβάσεις των κανόνων πτήσεως ανήκουν συνήθως σ’ αυτή τη κατηγορία, επειδή πραγματοποιώντας τις παραβάσεις επιδιώκουν να αποδείξουν στον εαυτό τους ότι δεν φοβούνται.
γ. Ικανοποίηση ναρκισσιστικών τάσεων του ατόμου. Μία από τις πηγές των τάσεων αυτών είναι το σχήμα της Συναισθηματικής Στέρησης και πιο συγκεκριμένα της στέρησης συναισθηματικής αντιστοίχισης (απουσία κατανόησης, ακρόασης, εχεμύθειας και αμοιβαιότητας στο συναίσθημα από τους άλλους). Το σχήμα αυτό καταλήγει να μετατρέπεται σε Αυτονόητο Δικαίωμα στην περίπτωση του ναρκισσισμού. Άλλη πηγή είναι το σχήμα της Ελαττωματικότητας/Ντροπής. Είναι η αίσθηση ότι κάποιος είναι ελαττωματικός, κακός, ανεπιθύμητος, κατώτερος, ανήμπορος, ανίκανος για να γίνει αποδέκτης συναισθήματος. Αυτή η πεποίθηση κατευνάζεται μέσω της απομόνωσης που προσφέρει το cockpit. Τρίτη πηγή είναι ο συνδυασμός των δύο παραπάνω σχημάτων ο οποίος εκφράζεται με την συνεχή επιδίωξη για πτήσεις με οποιοδήποτε κόστος.
Συνειδητοί παράγοντες όπως:
- Βιοποριστικοί και οικονομικοί λόγοι.
- Ταυτοποίηση και Αναγνώριση με μια ξεχωριστή ομάδα.
- Περιπέτεια και ταχεία εναλλαγή παραστάσεων.
- Διαφυγή και απομόνωση από τα προβλήματα που απασχολούν το χειριστή στη καθημερινή του ζωή.
Αρνητικοί παράγοντες
Οι αρνητικοί παράγοντες είναι αυτοί οι οποίοι επιδρώντας στον χειριστή προκαλούν άγχος και ανακόπτουν την θέληση για πτήση. Αυτοί δεν προέρχονται απαραίτητα από την έλλειψη των παραπάνω θετικών παραγόντων και δεν είναι διαφορετικοί εδώ και αρκετές δεκαετίες. Οι συνηθέστεροι αρνητικοί παράγοντες είναι οι παρακάτω.
Περιστασιακοί παράγοντες όπως:
α. Πρόσφατο θανατηφόρο αεροπορικό ή άλλο ατύχημα στη μονάδα ή στο άμεσο περιβάλλον του χειριστή ή σε άλλη μονάδα το οποίο μπορεί να εκφραστεί με την φυσιολογική διαδικασία του πένθους.
β. Επικίνδυνες ασκήσεις και εμπλοκές σε συνδυασμό με την εμφάνιση έκτακτων καταστάσεων σε συνδυασμό με την μικρή εμπειρία του νέου χειριστή ή σε συνδυασμό με την περιστασιακή μη διαθεσιμότητα.
γ. Αλλαγές στα πτητικά και διοικητικά καθήκοντα. Ο εργασιακός φόρτος που μπορεί να έχει ένας χειριστής και στο έδαφος δεν γίνεται να παραμελείται μιας και μπορεί μερικές φορές να είναι πιο στρεσογόνος και από μια δύσκολη πτήση.
δ. Φυσιολογικά ελλείμματα όπως απώλεια προσανατολισμού, απώλεια συνείδησης, κακή φυσική κατάσταση κ.ά..
ε. Συχνά μηχανικά προβλήματα.
στ. Προβλήματα σχέσεων με συναδέλφους.
Κατάσταση ισοζυγίου πτήσης
Προκειμένου να κρίνει κανείς την επιθυμία πτήσης μπορεί να επαφύεται στις θεωρίες για το Ισοζύγιο Πτήσης. Στην πράξη όμως πάντα θα υπάρχουν αστάθμητοι παράγοντες οι οποίοι δεν θα καλύπτονται πάντα ιδανικά από κάποια θεωρία. Στηριζόμενος κανείς σε αυτό το σκεπτικό, γίνεται αντιληπτό ότι η θεωρίες για το Ισοζύγιο Πτήσης ίσως δεν είναι επαρκείς πάντα να εξηγήσουν το γιατί «ναι» και το γιατί «όχι» σε μία πτήση.
Όταν έχουμε θετικό ισοζύγιο, ο χειριστής επιθυμεί την πτήση και την επιτυγχάνει. Στη περίπτωση αυτή διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες:
α. Πλήρης αντιρρόπιση του ισοζυγίου. Στην περίπτωση αυτή επικρατούν πλήρως οι θετικοί παράγoντες και ο χειριστής χρησιμοποιεί τον αμυντικό μηχανισμό της άρνησης, της εκλογίκευσης και γενικότερα της υπεραναπλήρωσης για να αντιμετωπίσει την δυσκαμψία την ώρα της πτήσης. Πλήρης αντιρρόπιση παρατηρείται στους νέους και στους έμπειρους χειριστες, οι πρώτοι έχουν ένα αίσθημα παντοδυναμίας και ατρωτότητας λόγω της ηλικίας και οι δεύτεροι έχουν την προστασία της εμπειρίας.
β. Μερική ή και Αρχόμενη Κάμψη αντιρρόπησης του ισοζυγίου. Παρατηρείται μετά τα πρώτα 3-6 χρόνια της πτήσης. Ο χειριστής σαν πιο πεπειραμένος, γνωρίζει καλύτερα τις δικές του δυνατότητες,καθώς και τους περιορισμούς του αεροσκάφους και αρχίζει πλέον να υπολογίζει περισσότερο τον κίνδυνο. Εμφανίζονται στη προσωπική ζωή του χειριστή διάφοροι άλλοι παράγοντες, όπως είναι η απόκτηση οικογένειας και παιδιών, που επιβάλουν την ψυχραιμότερη εκτέλεση της πτήσης,την πλήρη γνώση των κινδύνων, καθώς και την αναγνώρηση των περιορισμών λόγω ηλικίας. Στη φάση αυτή αρχίζει να χρησιμοποιεί ψυχαναγκαστικούς μηχανισμους (μόνωση και ακύρωση) και να ακολουθεί πιστότερα τις διαδικασίες και τα εγχειρίδια του αεροσκάφους.
Αρνητικό ισοζύγιο
Στο αρνητικό ισοζύγιο οι πτήσεις μειώνονται δραστικά ή και παύουν. Εκτός από το αρχικό στάδιο (εκπαίδευση), αρνητικό ισοζύγιο συνήθως εμφανίζεται στην ηλίκια των 35-40 ετών. Στη φάση αυτή ο χειριστής προσπαθεί να πετά σε πτήσεις ρουτίνας, επιδιώκει μετάθεση σε μοίρα μεταφορικών αεροσκαφών ή ασχολείται περισσότερο σε διοικητικά θέματα. Σε περίπτωση που δεν καταφέρει κάτι από τα προηγούμενα, τότε το αρνητικό ισοζύγιο παίρνει κάποια κλινική μορφή. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και η αντίθετη ακριβώς τάση με την επιδίωξη να φτάσουν τις πτήσεις και σε ποσότητα και σε ποιότητα που πραγματοποιούσαν σαν νέοι χειριστές στη δεκαετία 20-30 ετών.
Οι κλινικές μορφές με τις οποίες εμφανίζεται το αρνητικό ισοζύγιο πτήσης είναι οι κατωτέρω:
α. Ψυχοσωματικές παθήσεις. Οι συνηθέστερες είναι η αρτηριακή υπέρταση, έλκος βολβού δωδεκαδακτύλου, ελκώδης κολίτις, βρογχικό άσθμα και κεφαλαλγίες τάσεως.
β. Μετατρεπτικού τύπου διαταραχές.Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται η αεροναυτία, η πάρεση, η αμβλυωπία και η κώφωση.
γ. Στοιχεία Διαταραχών Προσωπικότητας. Οριακή Προσωπικότητα (Υπερβολικής έντασης ανταγωνιστική συμπεριφορά, έντονη σκληρότητα προς τους υφισταμένους), Διπολική Προσωπικότητα (Καταθλιπτικά στοιχεία).
δ. Προσποίηση. Ο χειριστής προσποιείται ασθένειες ή συμπτώματα που είναι δύσκολο να αποδειχθούν κλινικά.
ε. Ψυχωτικό επεισόδιο. Είναι εξαιρετικά σπάνιο και εμφανίζεται κατ’ εξοχήν σε περιόδους πολεμικών αναμετρήσεων. Εμφανίζεται αιφνίδια και περιλαμβάνει συνήθως διαταραχές αντίληψης ( ψευδαισθήσεις ) και διαταραχές από την σκέψη.
στ. Φόβος πτήσης. Στην περίπτωση αυτή ο χειριστής εκφράζει ανοικτά τον φόβο του για τις πτήσεις και ζητά την διακοπή των πτήσεων.
Βιβλιογραφία:
Beck, A.T. (1976). Cognitive Therapy and the emotional disorders. Νέα Υόρκη: International Universities Press.
Young, J. E., & Klosko, J. S. (1994). Reinventing your life. Νέα Υόρκη: Plume.
Young, J. E., Klosko, J. S., Weishaar, M. E., (2010). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Νέα Υόρκη: The Guildford Press.
