Χρόνος ανάγνωσης 7 ΄

Από τους Σπύρο Αδαμόπουλο, Κοινωνιολόγο και Αναστάσιο Ράπτη
Εξάρτηση ονομάζουμε την κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από το γεγονός της ανικανότητας του ατόμου τόσο για αυτοδύναμη ισορροπία, όσο και ασφάλειας του εαυτού του.  Αυτή η ανικανότητα οδηγεί το άτομο στην αναζήτηση παροχής τους από κάτι έξω από το ίδιο, από το οποίο και καθορίζεται. Ως απεξάρτηση θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε την μετάβαση του ατόμου από  την κατάσταση της εξάρτησης (έξω-άρτηση) σε μια κατάσταση εν-άρτησης  διακόπτοντας το στοιχείο της επιθυμίας μέσα του για κάτι το εξωτερικό το ξένο (δηλ. αλλοτρίωση).
Όσον αφορά την φαρμακευτική εξάρτηση, δηλαδή την επαναλαμβανόμενη χρήση μιας ουσίας, προκαλεί την εγκατάσταση αυτό-αδυναμίας για ισορροπία στο άτομο. Σύμφωνα με τον Cl. Olievenstein, η εγκατάσταση της πολυτοξικομανίας αποτελεί το προϊόν της συνάντησης μιας ουσίας με μια ελλειμματική προσωπικότητα σε μια δεδομένη κοινωνικοπολιτισμική στιγμή. Άρα η φαρμακευτική εξάρτηση εξαρτάται από παράγοντες που σχετίζονται με:
α) με το Πρόσωπο (ηλικία, ψυχικές ελλείψεις, ωριμότητα, εικόνα εαυτού κ.α.)
β) με την Ουσία (είδος, χρόνος χρήσης, ποσότητα, διακοπές κ.α.)
γ) με τις Συνθήκες οι οποίες  δημιουργούν ανασφάλεια και απειλή, όπως είναι οι ανταγωνιστικές συνθήκες. Η ανασφάλεια και απειλή κλονίζουν την όποια ισορροπία και προκαλούν την αναζήτηση αποκατάστασής της.
Οι ψυχότροπες ουσίες μπορούν να αποκαταστήσουν προσωρινά τη διαταραγμένη ισορροπία. Μερικές όμως απ’ αυτές, όπως τα Οπιούχα, προκαλούν υποκατάσταση της φυσιολογικής άμυνας του οργανισμού (που συνδέεται με την έκκριση Ενδορφίνης) και έτσι τελικά, αποδυνάμωσή της. Η εγκατάσταση φαρμακευτικής εξάρτησης από οπιούχα εμφανίζεται κατά την στέρηση της ουσίας που υποκαθιστά την φυσική ικανότητα για ισορροπία. Οι ενδορφίνες (ενδογενείς μορφίνες) είναι ουσίες που παράγει ο ανθρώπινος οργανισμός. Οι ουσίες αυτές έχουν χημική συγγένεια με τα οπιούχα, δρούν με παρόμοιο τρόπο και αυξάνουν την φυσική αντοχή του ατόμου. Επίσης είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες άμυνας, σταθερότητας, ασφάλειας και ισορροπίας του ΕΓΩ, καθώς προσφέρουν αναλγησία. Κατά την χρήση ηρωίνης ο οργανισμός σταματά την έκκριση αυτών των ουσιών καθώς αντικαθίστανται από την εξωτερική λήψη τους. Όταν αποσύρεται η τεχνητή αναλγησία της Ηρωίνης, μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα που ποικίλλει μέχρι να επαναλειτουργήσει η φυσιολογική αναλγησία (και ισορροπία) του οργανισμού.
Μια από τις βασικότερες διαταραχές που προκαλεί η εξάρτηση στην Ηρωίνη είναι η αλλοίωση της εικόνας του εαυτού. Στην διαταραχή αυτή, καθοριστικό ρόλο παίζουν τόσο ψυχολογικοί , όσο και κοινωνικοί παράγοντες. Σύμφωνα με τον Ελευθεριακό Σύνδεσμο Απεξάρτησης (ΕΛΕΥ.ΣΥΝ.Α): «…Η οπτική ενός ισχυρού, ασφαλούς και ικανού εαυτού, που δίνει η Ηρωίνη, μετατρέπεται με τη στέρησή της, στην εικόνα και αίσθηση ενός αδύναμου, ανάξιου και χωρίς εκτίμηση εαυτού. Η θολή και αξεκαθάριστη εικόνα, που ενδεχόμενα προϋπήρχε της χρήσης, μετά τη διακοπή – και ιδιαίτερα τους πρώτους μήνες της αποχής – επανεμφανίζεται περισσότερο θολή και συγκεχυμένη, με κυρίαρχο το ασταθές στοιχείο, επιτείνοντας έτσι την ανασφάλεια.  Στην αλλοιωμένη αρνητικά εικόνα του εαυτού, συντελούν σε σημαντικό βαθμό τα κοινωνικά ερεθίσματα της απαγόρευσης, που ιδιαίτερα την περίοδο χρήσης της παράνομης ουσίας είναι συνήθως αρκετά ανταγωνιστικά και μειωτικά. Στην επίδραση της κοινωνικής απόρριψης και απομόνωσης (στιγματισμός), μπορούμε ν’ αναζητήσουμε τα αίτια των διαταραχών κοινωνικού χαρακτήρα που εμφανίζει ο χρήστης όπως: έλλειψη εμπιστοσύνης, φόβο των άλλων, “κλείσιμο’’, καχυποψία, αναζήτηση «παράνομης» παρέας κ.α. …». Ύπουλη παρενέργεια του στιγματισμού είναι ο αυτοστιγματισμός, ο οποίος συμβάλλει στις διαταραχές ψυχολογικού χαρακτήρα.
Ποιοι παράγοντες θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελούν μέρος των κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων που ευνοούν την απεξάρτηση από παράνομες ψυχοτρόπες ουσίες (ιδιαίτερα Ηρωίνης);
Ως προς τους κοινωνικούς παράγοντες αρχικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τους συμπαραστάτες του απεξαρτούμενου. Για να αλλάξει η εικόνα που έχουν οι απεξαρτούμενοι για τον εαυτό τους χρειάζεται να υπάρχει αποδοχή κι εκτίμηση των θετικών χαρακτηριστικών τους από τους συμπαραστάτες, είτε αυτοί είναι οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον είτε είναι εξειδικευμένοι στο αντικείμενο άνθρωποι (ψυχολόγοι, σύμβουλοι κτλ). Οι συμπαραστάτες οφείλουν να διακρίνουν τα θετικά χαρακτηριστικά που ειδικά στην αρχή της προσπάθειας του χρήστη, είναι δυσδιάκριτα και καλυμμένα από άμυνες. Η υπεύθυνη συμπεριφορά των συμπαραστατών πολλές φορές αποτελεί ερέθισμα κινητοποίησης για τον απεξαρτούμενο και μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην αποκάλυψη θετικών στοιχείων του εαυτού του. Οι διαπροσωπικές σχέσεις συμπαραστάτη-απεξαρτούμενου που στηρίζονται στην ειλικρίνεια, τη διαφάνεια, τη συντροφικότητα και τη φιλική ατμόσφαιρα, αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την επιτυχία της προσπάθειας.  Το οικογενειακό περιβάλλον είναι απαραίτητο να ενημερωθεί σχετικά με τη φύση και τα χαρακτηριστικά των εξαρτήσεων και να ενισχυθεί σε συναισθηματικό επίπεδο μέσω ομάδων γονέων ή ειδικών συμβούλων με σκοπό την αποκατάσταση των σχέσεων των δυο πλευρών και τα όσο το δυνατόν καλύτερα αποτελέσματα  στην απεξάρτηση του οικογενειακού μέλους. Από την δική του πλευρά ο απεξαρτούμενος καλείται να αποκοπεί από τον προηγούμενο κοινωνικό περίγυρο και να αναπτύξει ένα καινούριο και υγιή. Η συναναστροφή του με τον περίγυρο της χρήσης λειτουργεί ως ανασταλτικός παράγοντας για την επιτυχία της απεξάρτησης.
Μέρος  της θεραπείας αποτελεί η δημιουργική έκφραση, μέσω της οποίας ενισχύονται οι συναισθηματικοί δεσμοί και η συλλογικότητα καθώς επίσης αναδύονται οι ιδιαίτερες κλίσεις και ικανότητες του ατόμου.   Ενώ κατά την διάρκεια της χρήσης το άτομο βρισκόταν σε μία αδράνεια ως προς την δημιουργία ( και όχι μόνο), πλέον αποκτά πρόσβαση στο συμβολικό και το φανταστικό, στην πνευματική ζωή και την κουλτούρα. Στο ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο της Μάτσα Κ., «Ψυχοθεραπεία και Τέχνη στην Απεξάρτηση. Το «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ» του 18 ΑΝΩ», μπορούμε να κατανοήσουμε την σημασία της τέχνης στην απεξάρτηση, ως διαδικασία απελευθέρωσης: «… Στην Τέχνη ο τοξικομανής βρίσκει το κλειδί για να ξεκλειδώσει τον πλούσιο, αλλά ερμητικά κλειστό μέχρι τώρα, ψυχικό του κόσμο. Με τη ζωγραφιά, το γλυπτό, τη μουσική, την ποίηση, το θέατρο, τη φωτογραφία κατακτά, μέσα στις ομάδες, τη δυνατότητα να εκφράζεται, να δημιουργεί, να ηρεμεί, να κάνει σχέσεις, να χαίρεται τη ζωή του. Ανακαλύπτει σ’ αυτή την πορεία τις άγνωστες μέχρι τώρα καλλιτεχνικές ικανότητές του και όλους τους λόγους που τον κάνουν να ελπίζει και να αγωνίζεται. Συνειδητοποιεί ότι έχει και ο ίδιος αξία και ανακτά την εμπιστοσύνη στον εαυτό του…»
Η τέχνη λοιπόν, σαν μέσο εναντίον της εγκεφαλικής καταστολής τροφοδοτεί την φωτιά της δημιουργίας σπάζοντας τα τείχη των αδιεξόδων. Ενισχύει το άτομο να οδεύσει εν τάξη (ταξιδέψει) σε ένα καινούργιο κόσμο μακριά από την φυλακή των ορίων, αποτρέποντας την στασιμότητα. Αποτελεί μια προσπάθεια για  αυτογνωσία. Ακολουθεί ένα απόσπασμα στο οποίο εκφράζονται απόψεις για την εκπαίδευση  σε παίξιμο ρόλου, (δραματοθεραπεία, θεατρικό παιχνίδι, θεατρική παράσταση) του Ελευθεριακού Συνδέσμου Απεξάρτησης (ΕΛΕΥ.ΣΥΝ.Α.): «… αποτελεί μια καθαρτήρια και ενδυναμωτική διαδικασία, διότι μαθαίνουμε να ζούμε και να εκφράζουμε ανθρώπινες ιδιότητες – και δικές μας που είτε αγνοούσαμε, είτε τις ζούσαμε μέσα από το αλλοιωμένο πρίσμα της νάρκωσης. Η επαφή, η τριβή, η ανάλυση και τελικά η κατανόηση αυτών των ιδιοτήτων γίνεται με το να τις μιμηθούμε, να τις υποκριθούμε και τελικά να τις ζήσουμε, όχι μόνο σαν ηθοποιοί, αλλά και σαν θεατές του εαυτού μας και των άλλων. Και περισσότερο από όλα, διότι μας δίνει την δυνατότητα της εμφάνισης και παρουσίασης ενός καινούριου εαυτού, που δεν φοβάται να εκτεθεί στην κρίση του κοινού. Ενός Εαυτού, που νικάει τις ανασφάλειες και μπορεί να διακηρύσσει: ‘‘ ιδού, κάνω τα πάντα καινούρια, διότι είμαι ένας άνθρωπος που βελτιώνεται».
Στους ψυχολογικούς παράγοντες, η ηθελημένη απόφαση του χρήστη για απεξάρτηση και επανένταξη κατέχει κεντρική θέση. Δεν ωφελεί να είναι αποκλειστικά προϊόν πίεσης από συγγενικό ή φιλικό περιβάλλον ή γενικότερα από εξωτερικούς παράγοντες (όπως ποινικό πλαίσιο). Επιπλέον σε συμβολικό επίπεδο, ο απεξαρτούμενος καλείται να αναγνωρίσει από την πλευρά του πως έχει δύο εαυτούς. Ο ένας εκφράζει το παρελθόν « έχω υπάρξει άρρωστος» , ενώ ο άλλος εκφράζει το μέλλον «να γίνω καλά». Η δύναμη του παρελθόντος (συνήθεια) προσπαθεί να επικυρώσει και να ανανεώσει την ύπαρξη της (ζητά να μονιμοποιηθεί), σε αντίθεση με την δύναμη του μέλλοντος η οποία αντιπροσωπεύει το νέο και αυτοδύναμο άτομο το οποίο θα μπορέσει  να εξελιχθεί, στοχεύοντας και διεκδικώντας την αυτοπραγμάτωση και την αυτοοργάνωσή του. Το κάθε παρόν του απεξαρτούμενου, το ΤΩΡΑ, είναι ένα πεδίο σύγκρουσης αυτών των δύο εαυτών.
Η έντονη συναισθηματική διακύμανση ως συνέπεια της τεχνητής αναλγησίας είναι από τα βασικά χαρακτηριστικά. Στο ακόλουθο απόσπασμα παρουσιάζονται οι έντονες και ακραίες διακυμάνσεις που χαρακτηρίζουν το άτομο κατά την πρώτη περίοδο της διακοπής της χρήσης : «…μια κουραστική εναλλαγή ευερεθιστότητας και αδιαφορίας, ενθουσιασμού και κατάθλιψης, ανίας και άγχους.  Χαώδες πλήθος επιθυμιών εναλλάσσεται με κενότητα. Η βαρεμάρα και  η ανυπομονησία που ακολουθείται από γρήγορη παραίτηση, πρέπει να προσεχθούν ιδιαίτερα, καθώς και η ελπίδα ή πίστη που ματαιώνονται (σχεδόν μόνες τους) πολύ γρήγορα. Η έλλειψη υπομονής και η ανάγκη, για τον απεξαρτούμενο, άμεσου αποτελέσματος – που ίσως σχετίζεται με το flash της Ηρωίνης – επιδεινώνονται από την αίσθηση βραδύτερης κίνησης του χρόνου…»
Στην προσπάθεια αντιμετώπισης των προαναφερθέντων , αλλά και επαναλει- τουργίας της φυσιολογικής ισορροπίας του ατόμου η ανάπτυξη χαρακτηριστικών όπως η αυτοεκτίμηση, η υπομονή, η συνέπεια και η συντροφικότητα αποτελούν βασικούς ψυχολογικούς στόχους. Η αυτοεκτίμηση κατά την διάρκεια της καθημερινής χρήσης καταρρακώνεται χωρίς την ουσιαστική επίγνωση του εξαρτημένου. Κατά την διάρκεια της διακοπής χρήσης το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με τα συναισθήματα του. Κυρίαρχα βιώματα αυτά της ενοχής και απομόνωσης. Επιπλέον, σε αντιδιαστολή με τη κουλτούρα της χρήσης Ηρωίνης ‘‘τα θέλω όλα και τα θέλω τώρα και μπορώ να τα έχω όλα με λίγη σκόνη ’’ ο απεξαρτούμενος καλείται να περάσει σε μια άλλη κατάσταση – νοοτροπία η οποία διέπεται από υπομονή και επιμονή και χαρακτηρίζεται από ένα συνεχές πέρασμα μέσα από εμπόδια. Κάθε εμπόδιο μπορεί να είναι είτε μια ευκαιρία ενδυνάμωσης είτε πισωγύρισμα.
Το άτομο κατά την διάρκεια της απεξάρτησης καλείται να κατανοήσει την αξία του να θέτει μικρούς και εφικτούς στόχους ώστε να μπορεί να αντλεί ικανοποίηση επιτυγχάνοντας τους (μικροί στόχοι – μόνο για σήμερα). Με αλλά λόγια το να είναι κάποιος ένα χρόνο καθαρός σημαίνει πως έχει επιτύχει 365 μικρούς στόχους. Στις θεραπευτικές συνθήκες, η λειτουργία ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ και η εκπαίδευση στη δημιουργία του,  αποτελεί σημαντικό  παράγοντα για την απόκτηση σταθερότητας και τάξης, εκεί που κυριαρχούσε η αστάθεια και το χαοτικό. Με το πρόγραμμα μπαίνει μέτρο στο χρόνο και βιώνεται η υπομονή. Η ικανότητα αυτό-οργάνωσης και η συνέπεια, ιδιότητες άγνωστες σ’ όλη τη φάση της Ηρωίνης και συχνά και πριν απ’ αυτή, αναπτύσσονται σταδιακά με την εξάσκηση στην τήρηση ενός προγράμματος.
Τέλος, κατά την διάρκεια της χρήσης ηρωίνης η έννοια της φιλίας και γενικότερα της συντροφικότητας καταρρίπτεται. Ακόμα και συλλογική χρήση της συγκεκριμένης ουσίας αν γίνεται, ουσιαστικά η χρήση είναι ατομική. Κατά την διάρκεια της απεξάρτησης το άτομο καλείται να καλλιεργήσει την συντροφικότητα και να λειτουργήσει σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Μια κατάσταση αντίθετη από αυτή που είχε συνηθίσει. Παράλληλα το άτομο καλείται να αντιμετωπίσει την μοναξιά που αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσει, με σκοπό την συνύπαρξη κοινωνικότητας και μοναξιάς, δηλαδή το να μπορεί να υπάρχει και στις δυο καταστάσεις. Μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε πως αυτός ο στόχος έχει και κοινωνικές προεκτάσεις.
Στην προσπάθεια προσδιορισμού τόσο των ψυχολογικών , όσο και των κοινωνικών παραγόντων εντοπίσαμε πως οι παράγοντες αυτών των δύο κατηγοριών σε αρκετές περιπτώσεις είτε αλληλοσυμπληρώνονται είτε ταυτίζονται. Οι παράγοντες που προαναφέρθηκαν εκπορεύονται από το άτομο, αλλά ταυτόχρονα συμπλέκονται και αλληλεπιδρούν με καθαρά κοινωνικές παραμέτρους.
Πηγές
•         www.elefsyna.org
•         www.kethea.gr
•         www.18ano.gr
•         Bernard Roques, Η επικινδυνότητα των «ναρκωτικών» ουσιών, Εκδόσεις Παπαζηση.
•         Γρίβας Κλεάνθης, Πλανητική κυριαρχία και ναρκωτικά, Εκδόσεις Ιανός.
•         Giancarlo Arnao,  Το δίλημμα ηρωίνη, εκδόσεις Βαβελ.
•         Μαρσέλος Μάριος, Ψυχότροπες ουσίες, Εκδόσεις Τυπωθήτω.
•         Μάτσα Κατερίνα, Ψυχοθεραπεία και Τέχνη στην Απεξάρτηση. ΤΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ» ΤΟΥ 18 ΑΝΩ, Εκδόσεις Άγρα.
•         Μάτσα Κατερίνα, Ψάχναμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές…, Το αίνιγμα της τοξικομανίας, εκδόσεις Άγρα.
•         Οικονομόπουλος Α. Γεώργιος, Νάρκωση και Απεξάρτηση, Εκδόσεις Κοινότητα.
Διαβάστε επίσης:
Η ματιά ενός πρώην χρήστη για το νομοσχέδιο της αποποινικοποίησης των ναρκωτικών