Από τον Αναστάσιο Ράπτη
“Το εύκολο είναι να κόψεις την ηρωίνη. Την κόβεις χιλιάδες φορές”. Αυτή είναι μια φράση γνωστή μεταξύ των μελών της κοινωνικής ομάδας των χρηστών. Πόσο οξύμωρο μπορεί να ακούγεται αυτό σε έναν άνθρωπο ο οποίος δεν έχει σχέση με αυτό το κομμάτι της κοινωνίας; Αυτό που υπονοεί η φράση είναι βεβαίως ότι αφού την έκοψες χιλιάδες φορές, ξανάρχισες την χρήση άλλες τόσες. “Το θέμα δεν είναι απλά να σταματήσεις την χρήση. Το σημαντικό είναι τι κάνεις αφού “κόψεις”. Το σημαντικό είναι να πετύχεις το ρήμα γουστάρω”.
Οι παραπάνω φράσεις υποδεικνύουν πως δεν αρκεί να σταματήσει ένα εξαρτημένο από τις ουσίες άτομο την στερεοτυπική συμπεριφορά της χρήσης. Ένα από τα κύρια στοιχεία που απαιτείται είναι η αντικατάσταση αυτής της συμπεριφοράς με άλλες πιο αποτελεσματικές, ασυμβίβαστες με την δράση της χρήσης και οι οποίες θα χαρακτηρίζονται από μεταβλητότητα.
Μέσω της διαμόρφωσης νέων συμπεριφορών, το άτομο έρχεται σε επαφή με ερεθίσματα, η ενισχυτική δύναμη των οποίων αυξάνουν τα “επίπεδα” χαρακτηριστικών όπως η “αυτοεκτίμηση”, “αυτοπεποίθηση”, “θέληση”. Όλα αυτά συμβάλλουν στο “πέρασμα” του ατόμου σε μια νέα νοοτροπία, σε ένα άλλο τρόπο ερμηνείας. Κατά την περίοδο της χρήσης υπήρχε η αμεσότητα της ικανοποίησης (“τα θέλω όλα και τα θέλω τώρα και μπορώ να τα έχω με λίγη σκόνη”) και η μοναξιά. Πλέον με την διαμόρφωση νέων συμπεριφορών και τις προεκτάσεις αυτών, το άτομο καλλιεργεί στοιχεία ενός άλλου τρόπου ερμηνείας όπως η επιμονή, υπομονή, συντροφικότητα, συνέπεια, ενεργητικότητα.
Όταν μιλάμε για επιμονή και υπομονή, ουσιαστικά αναφερόμαστε στην ενισχυτική αποτελεσματικότητα των γεγονότων που μεσολαβούν μεταξύ της αρχής και του τέλους της συνολικής αλληλουχίας των γεγονότων. Τα στοιχεία αυτά σε ένα χρήστη έχουν μικρή ή καθόλου ενισχυτική αποτελεσματικότητα σε πλαίσια εκτός χρήσης. Κατά την διάρκεια της χρήσης όμως έχουν υπάρξει αρκετές στιγμές επιμονής για την εύρεση της ουσίας με διάφορους τρόπους, υπομένοντας αυτή τη διαδικασία. Αυτό είναι κάτι το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί κατά την διαδικασία βελτίωσης του ατόμου. Για παράδειγμα, θέτοντας το άτομο μικρούς στόχους για την επίτευξη γεγονότων που χαρακτηρίζονται από υπομονή και επιμονή μπορεί να ενισχύεται. Οι συνέπειες των δράσεων της επίτευξης των μικρών στόχων (“τα κατάφερα!”) συσχετίζονται με τα ερεθίσματα με τα οποία το άτομο έρχεται σε επαφή κατά την διάρκεια του “ταξιδιού” και αποκτούν ενισχυτική αποτελεσματικότητα. Η δράση της ποσοτικής συσσώρευσης επιτυχημένων μικρών στόχων, που συμβάλλουν όπως αναφέρθηκε στην “αυτοεκτίμηση”, “αυτοπεποίθηση”, “θέληση”, επιφέρει ποιοτική αλλαγή. Με τον ίδιο τρόπο μπορούν σταδιακά να διαμορφωθούν συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται ως συνέπεια, συντροφικότητα, ενεργητικότητα και που είναι ασυμβίβαστες προς την χρήση της ουσίας.
Συνήθως ένας από τους σημαντικούς λόγους της χρήσης ουσιών είναι η αφαίρεση αρνητικών ερεθισμάτων (όχι μόνο σωματικών συμπτωμάτων αλλά και συναισθημάτων). Η διαμόρφωση νέων τρόπων αφαίρεσης αρνητικών ερεθισμάτων και παραγωγής θετικών ερεθισμάτων προκαλεί αντιδράσεις αισιοδοξίας, ευτυχίας κ.α., ενώ ταυτόχρονα επιφέρουν ως πλαίσια την εμφάνιση δράσεων ασυμβίβαστων προς την δράση της χρήσης. Έτσι το άτομο θα πιστέψει πως είναι ικανό, κάτι που θα βασίζει στην παρατήρηση της επιτυχίας του.
Τέλος, πιστεύω πως σ’ ένα εξαρτημένο άτομο όχι απλά δεν λείπει τιμωρία, αλλά είναι κορεσμένο. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε μια τυπική ημέρα ενός εξαρτημένου χρήστη κατά την περίοδο της χρήσης. Από το προηγούμενο βράδυ οφείλει να έχει εξασφαλίσει την “δόση” του επόμενου πρωινού ώστε να μπορέσει να σηκωθεί από το κρεβάτι του χωρίς στερητικά συμπτώματα για την εύρεση της επόμενης δόσης. (Ένα εξαρτημένο άτομο από ηρωίνη κατά μέσο όρο χρειάζεται την (χ) ποσότητα ηρωίνης κάθε περίπου επτά ώρες). Για να εξασφαλίσει την επόμενη “δόση” πρέπει να βρει και το ανάλογο χρηματικό πόσο. Συνήθως για τους μη προνομιούχους οικονομικά χρήστες το χρηματικό πόσο εξασφαλίζεται με καθημερινές κλοπές, διακίνηση μικροποσοτήτων ουσιών και πορνεία. Όλες αυτές τις δράσεις το εξαρτημένο άτομο τις εκδηλώνει υπό συνθήκες τιμωρίας. Παράλληλα, δηλαδή, οφείλει να είναι σε εγρήγορση ώστε να μην συλληφθεί από την αστυνομία ή ακόμα να μην του κλέψουν άλλα εξαρτημένα άτομα είτε τα χρήματα είτε την ποσότητα ηρωίνης που κατέχει. Επίσης οφείλει να μην τον “κοροϊδέψει” αυτός που θα του πουλήσει την ουσία ως προς την ποιότητά της. Αν επιστρέψει στο σπίτι έχοντας εξασφαλίσει την δόση του για την υπόλοιπη ημέρα και το επόμενο πρωινό, έχοντας καταφέρει να μην συλληφθεί και να μην τον έχει κοροϊδέψει ο προμηθευτής, αισθάνεται ασφάλεια, σιγουριά, σαν ένας εργαζόμενος που επιστρέφει σπίτι γνωρίζοντας ότι δούλεψε σκληρά. “Η αίσθηση ότι δούλεψα σκληρά είναι πολύ ισχυρή ικανοποίηση ακόμη και αν ξέρω ότι δεν είναι αλήθεια” (E. Preble & J. Casey “Taking Care of Business: The heroin users’ life on the street”, International Journal of Addiction, (1969), σ.2). Κατά την διάρκεια της χρήσης η θετική ενίσχυση μπορεί να εντοπιστεί στις ελάχιστες στιγμές ευφορίας ύστερα από κάθε λήψη ηρωίνης ή τις στιγμές κατά την προετοιμασία της χρήσης, οι οποίες αποτελούν μικρά κλάσματα της καθημερινότητας του εξαρτημένου ατόμου. Επίσης σε αυτή τη καθημερινότητα οφείλουμε να συμπεριλάβουμε βιώματα όπως η απώλεια (θάνατος) “φίλων” εξαρτημένων, την καθημερινή επαφή με τον προσωπικό θάνατο, τις άσχημες οικογενειακές συνθήκες αλλά και την μη επαφή με άλλα πιο “υγιή” πλαίσια στα οποία στα οποία μπορούν να διαμορφωθούν πιο αποτελεσματικές συμπεριφορές για το άτομο. Αυτή, σε γενικές γραμμές, είναι μια καθημερινή τυπική ημέρα. Η ίδια καθημερινότητα κατά προσέγγιση θα επαναληφθεί και την επόμενη ημέρα, κάθε ημέρα του μήνα, τις περισσότερες ημέρες του έτους για (χ) χρόνια. Ζωή κορεσμένη από τιμωρία και αρνητική ενίσχυση σε ίδια περίπου πλαίσια.
Διαβάστε επίσης:
Πώς εγκαθίσταται μια εξάρτηση;
Μέσα από την οπτική της πειραματικής ανάλυσης της συμπεριφοράς
Χρόνος ανάγνωσης 4 ΄
