Από την Ευαγγελία Παπανικολάου, ΜΑ, Msc, FAMI, Μουσικοθεραπεύτρια-θεραπεύτρια και εκπαιδεύτρια μεθόδου GIM, καθηγήτρια μουσικοθεραπείας στο Hellenic American University
Μονάδα Εφηβικής Υγείας, Β’ Παιδιατρική ΕΚΠΑ
“Ομπρέλα”-Διεπιστημονική Εταιρία Ψυχολογικής Παρέμβασης
European GIM Training Program
Ιδρυτική πρόεδρος του Ελληνικού Συλλόγου Μουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ)
Επιμέλεια αφιερώματος: Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφος – Ψυχολόγος, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.
Η μουσική κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις τέχνες: δίνει την δυνατότητα να εκφραστούν οι αντιθέσεις ταυτόχρονα, δεν μεταφράζεται, έχει συναισθηματική σημασία, μπορεί κανείς να την βιώνει και να την νιώθει, αλλά δεν ορίζεται (Jacobi, 1940).
H σύγχρονη έρευνα της παιδοψυχολογίας και της ψυχοβιολογίας μας έχει αποδείξει ότι ο άνθρωπος έχει μια έμφυτη τάση στη μουσικότητα ενώ από τη στιγμή που γεννιέται χρησιμοποιεί ήχους και μουσικά στοιχεία για να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του. Ο ήχος μας ακολουθεί σε όλη την ενήλικη ζωή μας: μιλάμε και εκφραζόμαστε με ρυθμό, με διαφορετικά ηχοχρώματα και τονικά ύψη. Έτσι λοιπόν, η μουσική μπορεί να θεωρηθεί ένα φαινόμενο με θεμελιώδη επιρροή στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτός είναι και ένας σημαντικός λόγος που έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί για να προάγει ατομική ή συλλογική εκφραστικότητα με κοινούς θεραπευτικούς στόχους και ανάγκες συναισθηματικής, πνευματικής ή σωματικής φύσης.
Θα μπορούσαμε να δώσουμε πολλούς ορισμούς για να προσδιορίσουμε την έννοια «μουσικοθεραπεία». Αυτό που συνήθως μας έρχεται στο νου είναι η χρήση των ιδιοτήτων του ήχου και της μουσικής ως θεραπευτικά μέσα, μια γνώση η οποία υφίσταται ακέραια από πρωτόγονους πολιτισμούς έως σήμερα όπου πλέον μπορούμε να εξηγήσουμε και επιστημονικά αυτή την αποτελεσματικότητα. Η σύγχρονη μουσικοθεραπεία ως επιστήμη έχει πολύπλευρες εφαρμογές και διαστάσεις, ανάλογα με το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζεται και το πλαίσιο των κλινικών εφαρμογών στο οποίο εφαρμόζεται.
Η ψυχοθεραπευτική πλευρά της μουσικοθεραπείας (μουσικο-ψυχοθεραπεία) εμπερικλείει όλες εκείνες τις χρήσεις της μουσικής όπου ο πρωταρχικός στόχος είναι στο να βοηθάμε τους ανθρώπους να βρίσκουν νόημα και ψυχική πληρότητα μέσα από τη μουσική που δημιουργούνε ή ακούνε, με προσεγγίσεις σε ατομικό επίπεδο ή σε ομάδα, εστιάζοντας σε ανθρώπινα ατομικά συναισθήματα, προσωπική ικανοποίηση, επίγνωση, διαπροσωπικές σχέσεις, και πνευματικότητα ως κύριους στόχους βελτίωσης και αλλαγής. Η βελτίωση και η αλλαγή στη μουσικοθεραπεία συντελούνται πάντα με τη χρήση της μουσικής μέσα στα πλαίσια μιας θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται με τον θεραπευτή. Η βιβλιογραφία και έρευνα της μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία καταγράφει ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών για ενήλικες, εφήβους ή παιδιά σε όλους τους τομείς της ψυχιατρικής, ψυχικό τραύμα, ψυχο-ογκολογία, περιγεννητική ψυχολογία, ανακουφιστική φροντίδα αλλά και ως ψυχοθεραπεία σε περιόδους συναισθηματικής φόρτισης και προσωπικής ανάπτυξης ή δημιουργίας.
Διαδραστική Μουσικοθεραπεία
Η μουσικοθεραπεία γίνεται με δύο βασικούς τρόπους: είτε παίζοντας μουσική την οποία αυτοσχεδιάζουμε (διαδραστική), είτε ακούγοντας (δεκτική). Η διαδραστική μουσικοθεραπεία αφορά τη χρήση του κλινικού αυτοσχεδιασμού: το μουσικό «παίξιμο», συνδεόμενο άμεσα με την άποψη του Winnicott ότι το παιχνίδι είναι πηγή δημιουργικότητας και μόνο μέσω αυτής της δημιουργικής διεργασίας ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον πραγματικό εαυτό του (1971). Η μουσική είναι ανθρώπινο δημιούργημα και γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί να «δει» τον εαυτό του μέσα από τη μουσική που δημιουργεί.
Έτσι λοιπόν, στη διαδραστική μουσικοθεραπεία χρησιμοποιούνται μουσικά όργανα χωρίς απαραίτητη τεχνική γνώση, ή και η αυθόρμητη χρήση φωνής, ενώ ο ειδικά εκπαιδευμένος μουσικοθεραπευτής δημιουργεί μαζί με τον συμμετέχοντα ένα αυτοσχεδιαστικό δρώμενο, δημιουργώντας χώρο ώστε να εκφραστούν συναισθήματα, σκέψεις, σωματικές αισθήσεις, με ένα μη-λεκτικό, ασφαλή τρόπο, διότι μέσω μουσικών διαλόγων και άλλων μουσικοθεραπευτικών τεχνικών η επικοινωνία επιτυγχάνεται εύκολα χωρίς τη χρήση λέξεων. Ο θεραπευόμενος μέσα από την αμεσότητα και τον αυθορμητισμό του αυτοσχεδιασμού συναντά τον θεραπευτή στο «εδώ και τώρα» σε συγκινησιακό και αισθητηριακό επίπεδο, γεγονός που εκφράζεται με αμοιβαιότητα μέσα στη θεραπευτική σχέση. Με αυτό τον τρόπο η μουσική μπορεί να θεωρηθεί ως συμβολική γλώσσα επικοινωνίας, η οποία δίνει μορφή σε ενδοψυχικές διεργασίες και ασυνείδητα νοήματα, ενώ συχνά αυτή η μουσική έκφραση λειτουργεί ως «μεταβατικό αντικείμενο» (Winnicott, 1971) στην έκβαση του ψυχικού πόνου. Μέσα από τη μουσική δημιουργία γίνεται δυνατή η ανάπτυξη μουσικών συνδέσεων που σε μακροπρόθεσμο επίπεδο και με τη συνοχή των συνεδριών εξελίσσονται σε ανάπτυξη των ευρύτερων κοινωνικών συνδέσεων και δεξιοτήτων.
Μια από τις αρτιότερες προσεγγίσεις διαδραστικής (αυτοσχεδιαστικής) μουσικοθεραπείας στο χώρο της ψυχικής υγείας παγκοσμίως, είναι η ψυχοδυναμική. H ψυχοδυναμική προσέγγιση εστιάζει σε ασυνείδητους μηχανισμούς και πλευρές της συμπεριφοράς, παραλληλίζοντας τη σχέση μουσικής ως μη λεκτικής επικοινωνίας με τα πρώιμα προλεκτικά στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου. Στη θεραπευτική σχέση, ο θεραπευτής αποτελεί μια μητρική φιγούρα όπου πρέπει να πλαισιώσει και να επεξεργαστεί τα δύσκολα συναισθήματα των θεραπευομένων και επιστρέφοντάς τα σε μια πιο διαχειρίσιμη μορφή. Ο χώρος του κλινικού αυτοσχεδιασμού μπορεί αντίστοιχα να δημιουργήσει μια ανάλογη αίσθηση μητρικής παρουσίας, όπου ο μουσικοθεραπευτής κυριολεκτικά συντονίζεται με τον θεραπευόμενο και -μέσω της μουσικής που δημιουργείται και αναπτύσσεται από κοινού- να εμπεριέξει τα μη επεξεργασμένα πρωτόγονα συναισθήματα ώστε στη συνέχεια να μπορέσουν να κρατηθούν και να μετασχηματιστούν. Αρκετές φορές, ακολουθεί λεκτικοποίηση των μουσικών εμπειριών, ως απαραίτητη στην εκτόνωση και κατανόηση της συσσωρευμένης συναισθηματικής έντασης.
Δεκτική μουσικοθεραπεία Guided Imagery & Music (GIM)
Η μουσική είναι ηθικός νόμος. Δίνει ψυχή στο σύμπαν, Φτερά στο νου, Φυγή στη φαντασία, Σαγήνη στη λύπη, Ευθυμία και ζωή στα πάντα.(Πλάτων)
Η παραπάνω αναφορά του Πλάτωνα μας δείχνει ότι -εκτός από τις θεραπευτικές ιδιότητες- η μουσική έχει την ικανότητα να προκαλεί νοητικές εικόνες, κάτι γνωστό επίσης από την αρχαιότητα όπου πίστευαν ότι η μουσική συνέβαλλε στη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ισορροπίας. Η δεκτική μουσικοθεραπεία Guided Imagery and Music (GIM) αποτελεί μια ανάμειξη της αρχαίας φιλοσοφίας και της σύγχρονης επιστήμης που στηρίζει την άποψη ότι υπάρχει άμεση σύνδεση μεταξύ του νου και του σώματός μας και ότι –επί της ουσίας- η δύναμη της ίασης πηγάζει από «μέσα» μας. Στη μουσικοθεραπεία GIM με στόχο να δουλέψουμε σε βάθος την οποιαδήποτε αντίδραση έχουμε στη μουσική, είτε είναι θετική είτε αρνητική.
Το GIM είναι η πιο γνωστή μορφή μουσικά-υποβοηθούμενης ψυχοθεραπείας: μια τεχνική μουσικής ακρόασης, όπου με τη βοήθεια των μουσικών ακουσμάτων, επεξεργαζόμαστε οτιδήποτε «διεγείρει» η μουσική μέσω της φαντασίας μας και του ασυνείδητου εαυτού μας. Είναι μια εξειδικευμένη κλινική προσέγγιση η οποία αξιοποιεί την άποψη του C.Jung ότι « η μουσική μπορεί να αγγίξει το βαθύτερο αρχέτυπο υλικό που σπάνια μπορούμε να αγγίξουμε με την λεκτική αναλυτική διεργασία». Με άλλα λόγια, η λεκτική θεραπεία ξεκινάει από τη διεργασία «από έξω προς τα μέσα»-δηλαδή από το γνωστικό μας κομμάτι- ενώ στο GIM με τη βοήθεια της μουσικής η αναζήτηση ξεκινάει από μέσα προς τα έξω, φέροντας σε γνωστική επεξεργασία μέρη του ασυνείδητου εαυτού μας.
Η μουσικοθεραπεία GIM στηρίζεται στη μουσική ακρόαση ειδικά σχεδιασμένων μουσικών προγραμμάτων, κατά τη διάρκεια της οποίας ο συμμετέχων αφηγείται οτιδήποτε του φέρνει αυθόρμητα η μουσική στο μυαλό (εικόνες, αναμνήσεις, σωματικές αισθήσεις, σκέψεις, κλπ). Έτσι, η μουσική μας εισάγει σε ένα ταξίδι της συνείδησης, οδηγώντας σε ένα ξεδίπλωμα εσωτερικών εμπειριών, μέσω των αισθήσεων και των νοητικών εικόνων (Imagery).Το υλικό αυτό καταγράφεται από τον θεραπευτή και γίνεται αντικείμενο συζήτησης, εμβάθυνσης και συνειδητοποίησης εσωτερικών αναγκών. Συζητιέται δηλαδή το συμβολικό νόημα των εικόνων της φαντασίας μας (του ασυνείδητου) ενώ η επεξεργασία του υλικού μπορεί να γίνει μέσω άλλων εικαστικών μέσων, να γίνει δηλαδή μετάβαση από τον άυλο κόσμο της μουσικής στον υλικό κόσμο της ζωγραφικής, εικαστικών, κίνησης, ποιητικού ή πεζού λόγου. Συνηθισμένη είναι η συμπληρωματική χρήση της mandala (ζωγραφιά μέσα σε κύκλο που σύμφωνα με τον Γιουνγκ, συμβολίζει τον εαυτό μας, το κέντρο της προσωπικότητας μας), ως μέσο απεικόνισης της μουσικής εμπειρίας. Αυτή λοιπόν η ενδοσκόπηση, η δραστηριοποίηση των ψυχικών μηχανισμών και η συμβολική αναβίωση εμπειριών και συναισθημάτων δημιουργεί τελικά την ώθηση για αλλαγή και την αυτοβελτίωση.
Το GIM έχει επιρροές από την ανθρωπιστική ψυχοθεραπευτική θεώρηση, όμως οι πιο σύγχρονες εκλεκτικές εφαρμογές της (προσαρμοσμένες στην προσέγγιση των θεραπευτών) περιλαμβάνουν επίσης μοντέρνα ψυχοδυναμική σκέψη, καθώς και αρχετυπική και υπερ-προσωπική ψυχολογία, δεδομένου ότι είναι μια ιδιαίτερα δυναμική μέθοδος, ικανή να διαχειριστεί ένα τεράστιο εύρος εμπειριών.
Επίλογος
Στη μουσικοθεραπευτική διαδικασία, η μουσική αποτελεί γέφυρα μεταξύ του συναισθήματος, της σκέψης και της διάθεσης, αλλά και μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού μας κόσμου και είναι ακριβώς αυτή η ποιότητά της που την κάνει τόσο χρήσιμη ως ψυχοθεραπευτικό εργαλείο. Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι η εγκυρότητα του θεραπευτή είναι ουσιαστικό κριτήριο για μια άρτια θεραπευτική πορεία. Οι μουσικοθεραπευτές σε παγκόσμιο επίπεδο λαμβάνουν ακαδημαϊκή εκπαίδευση πανεπιστημιακού πτυχιακού ή μεταπτυχιακού επιπέδου, ενώ η ειδίκευση στη μουσικοθεραπεία GIM είναι ξεχωριστή και απευθύνεται σε όλους τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας με ήδη υπάρχουσα θεραπευτική εμπειρία. Ειδίκευση στη μουσικοθεραπεία GIM πραγματοποιείται και στη χώρα μας, ενώ δυστυχώς δεν υπάρχει ακόμα επίσημα αναγνωρισμένος πανεπιστημιακός εκπαιδευτικός φορέας που να πιστοποιεί έγκυρες και αναγνωρισμένες βασικές σπουδές στη μουσικοθεραπεία γενικότερα.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Η μουσική διεγείρει τον εγκέφαλο
Βιβλιογραφία:
Austin, D. (1996). The role of improvised music in psychodynamic music therapy with adults. Music Therapy, 14 (1)
Bruscia, K..E. (Ed.) (1998). The dynamics of music psychotherapy. Gilsum NH: Barcelona Publishers
Παπανικολάου, Ε. (2010) Αρχές Ψυχοδυναμικής Μουσικοθεραπείας στο Πλαίσιο της Ειδικής Αγωγής. Στο: Πολεμικός, Ν., Μ. Καΐλα, Ε. Θεοδωροπούλου, & Β. Στρογγυλός (Επιμ.): Εκπαίδευση παιδιών με ειδικές ανάγκες. Μια πολυπρισματική προσέγγιση, Αθήνα: Πεδίο
Παπανικολάου, Ε. (2011) Η Δεκτική Μουσικοθεραπεία GIM (Guided Imagery and Music) ως κλινική προσέγγιση. Στα πρακτικά της 1ης Ημερίδας του ΕΣΠΕΜ «Μουσικοθεραπεία: Θεωρία και Πράξη». Approaches: Μουσικοθεραπεία & Ειδική Μουσική Παιδαγωγική, Ειδικό Τεύχος 2011. Διαθέσιμο στο http://approaches.primarymusic.gr
Priestley, M. (1987). The influence of Jung’s psychology on the therapeutic use of music, British Journal of Music Therapy, 1(2)
Priestley, M. (1994). Essays on analytical music therapy. New York: Barcelona Publishers
Trevarthen, C. & Malloch, S. (2000). The dance of well-being: Defining the musical therapeutic effect Nordic Journal of Music Therapy, 9(2)
West, M (2000). Music therapy in antiquity. In P. Horden (Ed.), Music as medicine. Aldershot: Ashgate
Winnicott, D.W. (1971). Playing and reality. London: Tavistock Publications
