Από τους Ελίντα Καλπογιάννη, Παιδιατρική Εργοθεραπεύτρια
Κωνσταντίνο Φύσσα, Ψυχοθεραπευτή
Εύη Αβδελίδου, Σχολική Ψυχολόγο *
Το παιχνίδι είναι τόσο φυσική διαδικασία για τα παιδιά όσο και η ίδια τους η ανάπτυξη. Η σχέση του παιδιού µε το παιχνίδι είναι αµφίδροµη: όσο το παιδί παίζει αναπτύσσει δεξιότητες και όσο αναπτύσσεται βελτιώνει το παιχνίδι του. Πώς όµως και σε ποιους τοµείς βοηθά το παιχνίδι στην ανάπτυξη του παιδιού;
Με το παιχνίδι τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να βιώσουν πληθώρα συναισθηµάτων, να δηµιουργήσουν την προσωπική τους αβεβαιότητα και αµφιβολία, να έχουν την εµπειρία του απροσδόκητου, να ανταποκριθούν σε νέες καταστάσεις, να διαµορφώσουν φιλίες και να προσκολληθούν σε ενήλικες και σε τοποθεσίες, και τελικά να προχωρήσουν στη βασικότερη αναπτυξιακό δεσµό, που είναι η ισορροπηµένη αίσθηση του εαυτού τους και η δηµιουργία ταυτότητας, µε την τελευταία διεργασία να ολοκληρώνεται, τελικά, στην εφηβεία (Gleave & ColeHamilton, 2012).
Το παιχνίδι, σύµφωνα µε τη διεθνή βιβλιογραφία, αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της οµαλής ανάπτυξης του παιδιού (Hewes, 2007). Με το παιχνίδι το παιδί µαθαίνει να εργάζεται και να αγαπά, αλλά και να δοµεί την αυτοεκτίµησή του (Υouell, 2008). Ειδικότερα, το µη δοµηµένο παιχνίδι έχει διαπιστωθεί ότι βοηθά τα παιδιά να αναπτυχθούν σε όλους τους επιµέρους τοµείς: σωµατικά, κινητικά, γνωστικά και κοινωνικά. (Frost, Wortham, Reifel, 2012; Community Health and the Built Environment Project Team, 2011). Όταν τα παιδιά δεν έχουν την ευκαιρία να παίξουν πολύ και ποιοτικά, η ανάπτυξη αναστέλλεται και προχωρά µε ελλείµµατα (Υouell, 2008).
Σωµατική/Κινητική Ανάπτυξη
Κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων τα βρέφη και τα νήπια ακολουθούν τον πιο γρήγορο ρυθµό ανάπτυξης. Τo βάρος τους τριπλασιάζεται και το ύψος τους υπερδιπλασιάζεται. Η ανάπτυξη έχει ως αφετηρία το πάνω µέρος του σώµατος, το κεφάλι, και προχωρά προς τα κάτω. Μέχρι το τέλος της ηλικίας των 2 ετών το παιδί έχει κατακτήσει πλήρεις δεξιότητες κίνησης, οι οποίες είναι, σε γενικές γραµµές, δύο ειδών:
∆εξιότητες αδρής κινητικότητας: Μεγάλες κινήσεις του σώµατος που αναπτύσσονται από νωρίς (κλοτσιές, τεντώµατα, κινήσεις κατά το µπουσούληµα, κύλισµα, µικρά βήµατα, περπάτηµα, τρέξιµο, πήδηµα, σκαρφάλωµα).
∆εξιότητες λεπτής κινητικότητας: Είναι αποτέλεσµα της κατάκτησης του ελέγχου των βραχιόνων και των χεριών. Αφορούν συνδυασµό συγκεκριµένων ικανοτήτων. Η πρώτη δεξιότητα αφορά το κράτηµα ενός αντικειµένου και συνεχίζει στην ανάπτυξη λεπτών λαβών και στην επιδέξια χρήση των χεριών και των δαχτύλων.
Ο τύπος του παιχνιδιού που συνδέεται µε τις δεξιότητες αυτές αφορά το εξερευνητικό παιχνίδι/παιχνίδι µε αντικείµενα/αισθητηριακό παιχνίδι µε το οποίο τα παιδιά πρώτα εξερευνούν τα αντικείµενα και έπειτα παίζουν. Η εξερεύνηση αυτή γίνεται αρχικά µε το στόµα και τη γλώσσα, και έπειτα µε το να το κοιτούν απλά και να το πετούν µακριά. Με τους αρχικούς αυτούς χειρισµούς, αρχίζουν να αναπτύσσουν τις λεπτές τους κινήσεις και το συντονισµό χεριού-µατιού και έπειτα, όταν και οι υπόλοιπες κινητικές δεξιότητες έχουν αναπτυχθεί, τα παιδιά µε το παιχνίδι εξασκούνται σε αυτές.
Στη νηπιακή ηλικία επιτυγχάνεται ο καλύτερος συντονισµός του σώµατος, η επίγνωση των σωµατικών κινήσεων και ο συνδυασµός κίνησης και αντίληψης. Επίσης, αναπτύσσεται η επίγνωση του χώρου, των διαφορετικών κατευθύνσεων και του ρυθµού.
Τι µπορούµε να κάνουµε για να προωθήσουµε το κινητικό παιχνίδι κατά τη βρεφική ηλικία:
• Να επιδιώκουµε τα βρέφη να δοκιµάζουν διαφορετικές, αναπτυξιακά κατάλληλες, ενεργητικές θέσεις, όπως να είναι ξαπλωµένα στην κοιλιά και όχι να βρίσκονται συνεχώς δεµένα σε καθισµατάκια τύπου ριλάξ.
• Να παρέχουµε ποικιλία κατάλληλων αντικειµένων και υλικών ώστε να διευρύνουµε τις εµπειρίες τους.
• Nα διασφαλίζουµε ότι όλα τα παιχνίδια είναι ασφαλή και κατάλληλα για παιδιά.
• Να τα ενθαρρύνουµε να δοκιµάζουν καινούργιες κινητικές δραστηριότητες όπως το να σηκώνονται, να σέρνονται, να κυλούν.
• Να τους παρέχουµε συχνές ευκαιρίες να βρίσκονται σε φυσικό περιβάλλον.
• Να εκµεταλλευόµαστε καθηµερινές δραστηριότητες όπως το φαγητό, το µπάνιο, το ντύσιµο ως ευκαιρίες για παιχνίδι και αλληλεπίδραση, µε την εξερεύνηση του σώµατος και του περιβάλλοντος, π.χ. αισθητηριακό παιχνίδι µε τις διαφορετικές υφές του φαγητού, τραγούδια µε τα µέρη του σώµατος, παιχνίδια αλληλεπίδρασης µε τον γονιό.
• Να αποφεύγουµε την επαφή των βρεφών µε τις οθόνες (τηλεόραση, tablet, κινητά τηλέφωνα) µέχρι την ηλικία των 2 ετών.
Τι µπορούµε να κάνουµε για να προωθήσουµε το κινητικό παιχνίδι κατά τη νηπιακή ηλικία:
• Nα διασφαλίζουµε ότι τα παιδιά έχουν αρκετές ευκαιρίες να εµπλακούν σε σωµατικό/κινητικό παιχνίδι.
• Να προσπαθήσουµε το ελεύθερο παιχνίδι σε εξωτερικούς χώρους να είναι σταθερό µέρος της καθηµερινότητας των παιδιών.
• Να διασφαλίζουµε ότι το εξωτερικό περιβάλλον εµπεριέχει ευκαιρίες για εξάσκηση όλων των τύπων των κινητικών δεξιοτήτων.
• Να τους παρέχουµε συχνές ευκαιρίες να βρίσκονται σε φυσικό περιβάλλον.
• Να τα ενθαρρύνουµε να δοκιµάζουν καινούργιες κινητικές δραστηριότητες.
• Να περιορίσουµε την παρακολούθηση της τηλεόρασης και την απασχόληση σε tablet, κινητά τηλέφωνα και άλλου τύπου οθόνες, και να την αντικαταστήσουµε µε παιχνίδι έξω.
Γνωστική Ανάπτυξη
Όπως η σωµατική και η κινητική ανάπτυξη, έτσι η γνωστική ανάπτυξη στα βρέφη και στα νήπια γίνεται µε πολύ γρήγορους ρυθµούς. Σύµφωνα µε τον Piaget (1951) η νοηµοσύνη κατά τη βρεφική ηλικία εξαρτάται από τις αισθήσεις και τις σωµατικές ικανότητες, και γι αυτό το λόγο χαρακτηρίζει την αντίστοιχη αναπτυξιακή περίοδο ως αισθησιοκινητική. Οι αντίστοιχες δραστηριότητες παιχνιδιού, συνεπώς, εστιάζονται στις αισθήσεις και διαφοροποιούνται ανάλογα µε την ικανότητα του παιδιού να χειρίζεται το σώµα του και τα υλικά.
Το παιχνίδι σε αυτή την ηλικία ωφελεί όλες τις γνωστικές διαδικασίες που αναπτύσσονται. Αρχικά, τα πρώτα παιχνίδια µίµησης και δραµατοποίησης του παιδιού απαιτούν τη µονιµότητα του αντικειµένου, δηλαδή την ικανότητα το παιδί να θυµάται ένα αντικείµενο όταν αυτό δεν είναι ορατό. Τα προ-συµβολικά παιχνίδια τα διαδέχονται τα συµβολικά, πρώτα µοναχικά και έπειτα µε τη συµµετοχή και άλλων παιδιών. Όσο οι ηλικίες προχωρούν και µέχρι την ηλικία των 7 ετών, τα παιδιά διευρύνουν την ικανότητα της συµβολικής τους σκέψης, και αποκτούν τις πρώτες τους ικανότητες για λογικούς συλλογισµούς και για δηµιουργικές νοητικές πράξεις. Στο παιχνίδι πλέον συµµετέχει η φαντασία και η δηµιουργικότητα. Χρησιµοποιούνται οι εικόνες που τα παιδιά έχουν δηµιουργήσει στο µυαλό τους για να αναπαραστήσουν µια προηγούµενη εµπειρία, διαδικασία που αποτελεί µορφή αφηρηµένης σκέψης. Παράλληλα, αναπτύσσεται και η γλώσσα, η διαµόρφωση της οποίας αλληλεπιδρά µε το παιχνίδι. Τα παιδιά µαθαίνουν να κάνουν ερωτήσεις και να απαντούν σε αυτές, και διαµορφώνουν ένα προσωπικό λεξιλόγιο ώστε να εκφράσουν ό,τι κάνουν (Cecchini, 2015).
Σε ο,τι αφορά το παιχνίδι στη φύση, έχει διαπιστωθεί από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι ο ανακαλυπτικός και εξερευνητικός χαρακτήρας του είναι πολύτιµος για τη σφαιρική ανάπτυξη του παιδιού. Είναι σηµαντικό να ενθαρρύνουµε τα παιδιά να εξερευνήσουν τη φύση σύµφωνα µε τα ενδιαφέροντά τους.
Εξελικτικά στάδια του συµβολικού παιχνιδιού και παραδείγµατα
| Σταδια Συµβολικού Παιχνιδιού | Παραδείγµατα παιχνιδιού |
| Προ-συµβολικό παιχνίδι Αισθησιοκινητικό παιχνίδι, 2-12 µηνών Μη λειτουργικό παιχνίδι, 9-12 µηνών Οι ιδιότητες του αντικειµένου ελκύουν το παιδί. Το παιδί κατανοεί πώς να χρησιµοποιεί ένα αντικείµενο. | Το παιδί εξερευνά αντικείµενα και παιχνίδια (αθύρµατα).Το παιδί σηκώνει ένα αντικείµενο και το αφήνει να πέσει.Το παιδί βάζει στο στόµα του ένα κουτάλι ή βάζει ένα τηλέφωνο στο αυτί του. |
| Συµβολικό παιχνίδι, Στάδιο 1 (13-19 µηνών) Το παιδί παίζει µε παιχνίδια οικειοθελώς. Το παιδί µιµείται δραστηριότητες άλλων προσώπων ή αντικειµένων. | Το παιδί προσποιείται ότι κοιµάται.Το παιδί προσποιείται ότι τρώει ή πίνει.Το παιδί προσποιείται ότι σκουπίζει το πάτωµα.Το παιδί προσποιείται ότι ταΐζει µία κούκλα. Το παιδί ανακαλύπτει τις λειτουργίες ενός παιχνιδιού. |
| Συµβολικό παιχνίδι, Στάδιο 2 (19-24 µηνών) Το παιδί προεκτείνει το συµβολισµό πέρα από το σώµα του. Το παιδί συµπεριλαµβάνει άλλους αποδέκτες δράσης. Το παιδί µιµείται δραστηριότητες άλλων, όπως ζώα, οχήµατα κ.λπ. | Το παιδί συνδυάζει δύο ή περισσότερα παιχνίδια.Το παιδί εκτελεί δραστηριότητες προσποίησης µε διάφορα αντικείµενα (πιάτο, κουτάλι, κούπα).Το παιδί παίζει µε παιχνίδια, µε κατάλληλους ήχους (αυτοκίνητο, αεροπλάνου).Το παιδί κρατά το τηλέφωνο κοντά στο αυτί του και πιέζει τα πλήκτρα. |
Τι µπορούµε να κάνουµε για να προωθήσουµε το συµβολικό παιχνίδι:
0-1 ετών
• Να µιλάµε και να τραγουδάµε στο παιδί, κάτι που προωθεί την αµοιβαία επικοινωνία. Ανταποκρινόµαστε στις φωνές του βρέφους και ενθαρρύνουµε το µωρό να συνεχίσει να επικοινωνεί.
• Να αναφερόµαστε και να µιµούµαστε τους ήχους του περιβάλλοντος (ζώα, οχήµατα κ.λπ.).
• Από το δεύτερο µισό του πρώτου χρόνου να τους διαβάζουµε απλά βιβλία και να συζητάµε τις εικόνες τους µαζί τους για να το βοηθάµε να εξοικειωθεί µε τα βιβλία. Το παιδί εµπλέκεται µε το να κοιτάζει τα βιβλία και να ταυτοποιεί τους ήχους των λέξεων.
1-2 ετών
• Να παίζουµε παιχνίδια µίµησης.
• Να τραγουδάµε στα παιδιά και να συνδυάζουµε το τραγούδι µε κινήσεις.
• Να παρέχουµε υλικά διαφορετικών χρωµάτων, σχηµάτων, µεγεθών και υφής.
• Να µιλάµε στο παιδί για γεγονότα που συµβαίνουν, πράγµατα που βλέπει σε έναν περίπατο ή ανθρώπους πουγνωρίζει. 2-3 ετών
• Να παρέχουµε ευκαιρίες για παιχνίδια ρόλων. Τα παιδιά αναπαριστούν µία σειρά θεµάτων όπως να στήνουν ένα κατάστηµα ή να επισκέπτονται έναν φίλο.
• Να παίζουµε µε φαντασία µαζί µε το παιδί και αναπαριστούµε ιστορίες που αναπτύσσουν τη φαντασία τους.
• Να παρέχουµε κατάλληλα υλικά που ευνοούν τη φαντασία και το παιχνίδι ρόλων, όχι όµως µόνο πιστά αντίγραφα «πραγµατικών» αντικειµένων.
• Να επιτρέπουµε στα παιδιά να παίζουν µε αληθινά, καθηµερινά αντικείµενα, εφόσον είναι ασφαλή, π.χ. κατσαρόλες, ξύλινες κουτάλες, τάπερ, µικρές σκούπες κ.ά.
• Να φέρνουµε τα παιδιά σε τακτική επαφή µε τη φύση.
4-7 ετών
• Να διασφαλίσουµε ότι τα παιχνίδια και τα υλικά που παρέχουµε στα παιδιά τούς προκαλούν το ενδιαφέρον και τα εξασκούν στην επίλυση προβληµάτων.
• Να παρέχουµε «ανοικτά» υλικά που ευνοούν τη φαντασία, π.χ. υφάσµατα, χαρτόκουτα, τουβλάκια, πλαστελίνες κ.ά.
• Να παρέχουµε ευκαιρίες στα παιδιά να εµπλέκονται στα δραµατικά παιχνίδια που προωθούν τη συνεργασία και τη διαπραγµάτευση.
• Να έχουµε διαθέσιµα υλικά που ενθαρρύνουν την αναπαράσταση µέσω κατασκευής.
• Να παρέχουµε καλλιτεχνικά υλικά που ενθαρρύνουν την έκφραση ιδεών µέσω καλλιτεχνικών εµπειριών.
• Να προσφέρουµε ευκαιρίες για απλά παιχνίδια, που συµπεριλαµβάνουν απλούς κανόνες που τα νήπια µπορούν να ακολουθήσουν.
• Να δίνουµε καθηµερινά ευκαιρίες για δραστηριότητες σε εξωτερικούς χώρους. Το παιχνίδι σε εξωτερικούς χώρους έχει βρεθεί πως ενισχύει την εξερεύνηση, την εφευρετικότητα, αλλά και την επίλυση προβληµάτων.
• Να φέρνουµε συχνά τα παιδιά σε επαφή µε τη φύση.
Γλωσσική Ανάπτυξη
Η γλωσσική ανάπτυξη στα βρέφη αρχίζει από πολύ νωρίς. Ήδη, από 4 ηµερών, ένα βρέφος είναι ικανό να διακρίνει διαφορετικές γλώσσες. Από 2 µηνών αρχίζει να αναπτύσσει ήχους µε νόηµα που η µητέρα µπορεί να ξεχωρίσει, µέχρι την ηλικία των 13 µηνών οπότε και χρησιµοποιεί τις πρώτες του λέξεις. Το βρέφος µε το παιχνίδι αναπτύσσει το λεξιλόγιό του, και µέχρι δύο ετών να φτάνει στις 200 λέξεις. Αρχίζει να παίζει µε τους ήχους που είναι σε θέση να παράγει από πολύ νωρίς και 2 ετών βάζει την οµιλία στα παιχνίδια µίµησης. Ο λόγος του είναι τηλεγραφικός και σιγά σιγά εµπλουτίζεται, για να φτάσει στην προσχολική ηλικία όπου πλέον εµπλέκεται σε προ-γραφικές και προ-αναγνωστικές δραστηριότητες. Τότε τα γλωσσικά παιχνίδια γίνονται ακόµα πιο πλούσια.
Τι µπορούµε να κάνουµε για να βοηθήσουµε τα γλωσσικά παιχνίδια στα βρέφη:
• Να κατανοήσουµε την ανάγκη τους να είµαστε ενεργός συνοµιλητής.
• Να δίνουµε την αµέριστη προσοχή µας στο παιδί, χωρίς να µας αποσπούν την η τηλεόραση, το κινητό κ.ά.
• Να εκµεταλλευόµαστε αφορµές για συζήτηση συχνά κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Να χρησιµοποιούµε τα γεγονότα που γίνονται για να µιλάµε στο παιδί.
• Να µιλάµε στο βρέφος σαν αυτό να καταλαβαίνει. Να χρησιµοποιούµε έναν ενθουσιώδη τόνο όταν µιλάµε µαζί του.
• Να διασφαλίσουµε ότι ανταποκρινόµαστε στις προσπάθειες του βρέφους να επικοινωνήσει. • Nα ξεκινούµε συζητήσεις µε τα νήπια και να τους δίνουµε χρόνο να εκφραστούν.
• Να µη µας απασχολεί η έλλειψη ακρίβειας της γλώσσας των νηπίων.
• Να διασφαλίσουµε ότι το βρέφος νιώθει ότι το έχουµε καταλάβει ακόµα κι όταν δυσκολεύεται να προφέρει τις λέξεις.
• Να διαβάζουµε στο βρέφος συχνά.
• Να δείχνουµε ενδιαφέρον όταν ασχολούµαστε µε βιβλία.
• Να κάνουµε την εµπειρία της ανάγνωσης ευχάριστη.
• Να µιλάµε στο παιδί για το βιβλίο δείχνοντάς του τις εικόνες και εξηγώντας του παράλληλα.
• Να κατονοµάζουµε τα αντικείµενα στα βιβλία µε εικόνες.
• Να αποφεύγουµε την επαφή των βρεφών µε τις οθόνες (τηλεόραση, tablet, κινητά τηλέφωνα) µέχρι την ηλικία των 2 ετών.
Τι µπορούµε να κάνουµε για να βοηθήσουµε τα γλωσσικά παιχνίδια στα νήπια:
• Να διασφαλίζουµε ότι τα παιδιά µιλούν τουλάχιστον τον µισό χρόνο σε σχέση µε τον/την εκπαιδευτικό.
• Να δίνουµε τακτικές ευκαιρίες στα παιδιά να εξασκούνται στο διάλογο.
• Να περιγράφουµε τι κάνουν τα παιδιά όταν εµπλέκονται σε δραστηριότητες. Αυτό µας επιτρέπει να τους διδάσκουµε καινούργιο λεξιλόγιο και συντακτικές δοµές, αλλά µας βοηθάει και να είµαστε λιγότερο κατευθυντικοί στο παιχνίδι τους.
• Να χρησιµοποιούµε λέξεις για να βοηθήσουµε τα παιδιά να κατανοήσουν καινούργιες έννοιες.
Κοινωνική και συναισθηµατική ανάπτυξη
Η ανάπτυξη της κοινωνικότητας είναι έµφυτη ανάγκη των βρεφών. Τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής τους αναπτύσσουν µία σχέση προσκόλλησης µε τους φροντιστές τους, που τα βοηθάει να αποκτήσουν την αίσθηση του εαυτού τους, η οποία συµπεριλαµβάνει την αυτό-αναγνώριση και τον αυτο-έλεγχό. Η ποιότητα αυτού του ισχυρού δεσµού προσκόλλησης επηρεάζει τις µετέπειτα κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσει το παιδί, την προσαρµογή του στον παιδικό σταθµό και την ποιότητα του παιχνιδιού του. Αν η προσκόλληση βιώνεται ως ασφαλής, το παιδί εµφανίζει πιο σταθερή δέσµευση στο παιχνίδι και πιο εξελιγµένη ποιότητα παιχνιδιού. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, τα παιδιά αναπτύσσουν κοινωνικές αλλά και συναισθηµατικές δεξιότητες. Ερευνητές, όπως οι Smilansky and Shefatya (1990), υποστηρίζουν ότι η ικανότητα ενός παιδιού να µαθαίνει στο σχολικό περιβάλλον εξαρτάται από την ευκολία του να σχετίζεται µε τους συνοµήλικους και τους ενήλικες. Το ελεύθερο παιχνίδι αποτελεί σηµαντικό στοιχείο της κοινωνικής και συναισθηµατικής ανάπτυξης του παιδιού, καθώς επιτρέπει στα παιδιά:
• Να εξασκήσουν τη λεκτική αλλά και εξω-λεκτική επικοινωνία τους, µε το να διαπραγµατεύονται ρόλους, να διεκδικούν τη συµµετοχή τους στο παιχνίδι άλλων παιδιών και να κατανοούν τα συναισθήµατα των άλλων.
• Να ανταποκρίνονται στα συναισθήµατα των συµµαθητών τους, να περιµένουν τη σειρά τους στο παιχνίδι και να µοιράζονται παιχνίδια και αντικείµενα.
• Να πειραµατίζονται µε διαφορετικούς ρόλους και να έρχονται σε επαφή µε τις ανάγκες και τις επιθυµίες των άλλων.
• Να βιώνουν τις οπτικές γωνίες των άλλων µέσω της διαχείρισης διαφωνιών και συγκρούσεων.
Το παιχνίδι υποστηρίζει τη συναισθηµατική και ψυχολογική ανάπτυξη επειδή δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να εκφράζουν και να κατανοήσουν τα δικά τους συναισθήµατα τους αλλά και των συνοµήλικων τους. Τα παιδιά διδάσκονται ανεπιτήδευτα πολύτιµες συναισθηµατικές δεξιότητες, όπως να έχουν µια ρεαλιστική αντίληψη για τον εαυτό τους, την ικανότητα να ρυθµίζουν τα συναισθήµατά τους και τον αυτοέλεγχο.
Το κοινωνικό παιχνίδι ξεκινάει από τη βρεφική ηλικία, όταν το νεογέννητο βρέφος χρησιµοποιεί το κοινωνικό χαµόγελο ανταποκρινόµενο στην παρουσία του φροντιστή του και εξελίσσεται στη συνέχεια από την επαφή του µε τους γονείς και τα άτοµα του περιβάλλοντός του. Αργότερα, αρχίζει να παίζει µε άλλα παιδιά, είτε είναι τα αδέλφια του, είτε άλλα παιδιά που συναντά. Οι σύντροφοί του στο παιχνίδι το βοηθούν να εξασκήσει τις δεξιότητες που έχει κατακτήσει.
Στη νηπιακή ηλικία, η κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών διανθίζεται από άλλες κοινωνικές δεξιότητες, όπως η καλλιέργεια της αυτοεκτίµησης, η συναισθηµατική αυτορρύθµιση και η ενσυναίσθηση (να µάθουν τα παιδιά να µπαίνουν στη θέση του άλλου). Επίσης είναι πολύ σηµαντικές οι δεξιότητες επικοινωνίας, για την προσέγγιση των άλλων παιδιών και την οµαλή συµµετοχή σε κοινωνικές οµάδες. Πλέον τα παιδιά συνειδητά συµπεριλαµβάνουν άλλους στο κοινωνικό παιχνίδι, αφού έχουν περάσει από τα στάδια του µοναχικού, του παράλληλου και του έντονου «άγριου» σωµατικού παιχνιδιού (rough and tumble). Ανάλογα µε τη στιγµή, τα παιδιά µπορεί να προτιµούν το κοινωνικό ή το µοναχικό παιχνίδι, και παρατηρείται αύξηση του εύρους στο οποίο εµπλέκονται τα νήπια (Rubin, 2001).
Πώς µπορούµε να υποστηρίξουµε το κοινωνικό παιχνίδι στα βρέφη:
• Να εµπλεκόµαστε σε συχνές αλληλεπιδράσεις πρόσωπο µε πρόσωπο για να το φροντίσουµε, να του µιλήσουµε και να ανταποκριθούµε στο χαµόγελο του βρέφους.
• Να ανταποκρινόµαστε στα βρέφη όταν δείχνουν δυσαρέσκεια και αναζητούν ανακούφιση και προσοχή.
• Να είµαστε τρυφεροί και σταθεροί σε περίπτωση που χρειάζεται να επιβάλουµε τα όρια.
• Να υποστηρίζουµε και να καθοδηγούµε το παιχνίδι µε συνοµηλίκους όταν χρειάζεται.
• Να αποφεύγουµε την επαφή των βρεφών µε τις οθόνες (τηλεόραση, tablet, κινητά τηλέφωνα) µέχρι την ηλικία των 2 ετών.
Πώς µπορούµε να υποστηρίξουµε το κοινωνικό παιχνίδι στα νήπια:
• ∆ίνουµε την ευκαιρία στα παιδιά να αλληλεπιδρούν ένα προς ένα και σε µικρές οµάδες, ώστε να ενθαρρύνουµε την ανάπτυξη σχέσεων και πρωτοβουλίας.
• ∆ιευκολύνουµε το παιχνίδι µε µεγάλη οµάδα παιδιών.
• Βοηθούµε τα παιδιά να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, που τα βοηθούν να λειτουργούν επαρκώς σε µία οµάδα συνοµηλίκων.
• Συµµετέχουµε στο παιχνίδι των παιδιών για να γίνουµε πρότυπα µίµησης κοινωνικών δεξιοτήτων και κατάλληλων συµπεριφορών παιχνιδιού.
• Παρέχουµε υλικά που είναι κατάλληλα για θεµατικά παιχνίδια, π.χ. µεγεθυντικό φακό για να κάνουν τους εντοµολόγους ή τους ντετέκτιβ.
• ∆ιευρύνουµε το κοινωνικό-δραµατικό παιχνίδι προτείνοντάς τους ρόλους και ιδέες. Αποδεχόµαστε πως κάποια επιθετικότητα ανάµεσα στα παιδιά αυτής της ηλικίας είναι φυσιολογική.
• Παρεµβαίνουµε και προτείνουµε εναλλακτική αντίδραση όταν παρατηρούµε ότι τα παιδιά εµπλέκονται στα παιχνίδια εκφράζοντας υπερβολική επιθετικότητα.
Ανάπτυξη της δηµιουργικότητας και της φαντασίας
H συµβολή του παιχνιδιού στη δηµιουργικότητα έχει υπογραµµιστεί από τον Sigmund Freud. Σύµφωνα µε τα λεγόµενά του, «κάθε παιδί στο παιχνίδι συµπεριφέρεται ως ένας δηµιουργικός συγγραφέας, γιατί δηµιουργεί έναν δικό του κόσµου, ή, καλύτερα, αναπροσαρµόζει τα πράγµατα στον κόσµο του µε τρόπο που τον ευχαριστεί […] Ο δηµιουργικός συγγραφέας κάνει το ίδιο όπως το παιδί στο παιχνίδι. ∆ηµιουργεί έναν φανταστικό κόσµο τον οποίο παίρνει στα σοβαρά, στον οποίο επενδύει ποσότητα συναισθηµάτων».
Το πλαίσιο του παιχνιδιού είναι ιδανικό για την υποστήριξη της δηµιουργικής σκέψης και της φαντασίας των παιδιών, επειδή προσφέρει ένα ασφαλές περιβάλλον. Η έρευνα υποστηρίζει ότι το παιχνίδι και η δηµιουργική σκέψη είναι συσχετιζόµενες συµπεριφορές επειδή και οι δύο βασίζονται στην ικανότητα των παιδιών να χρησιµοποιούν σύµβολα (Johnson, Christie, et al., 1999; Singer & Singer, 1998; Spodek & Saracho, 1998). Οι Jerome και Dorothy Singer (1985, 1998) θεωρούν την ικανότητα για προσποίηση ουσιαστική, για να είναι σε θέση το παιδί να δηµιουργεί εσωτερικές φαντασιώσεις, να κινητοποιεί την περιέργειά του και να µπορεί να πειραµατίζεται µε εναλλακτικές αποκρίσεις σε διαφορετικές καταστάσεις. Αυτή η ικανότητα, η οποία αναπτύσσεται στα πλαίσια του παιχνιδιού, ενισχύει τη δυνατότητα των παιδιών να δεσµευτούν µε επιτυχία σε νέες καταστάσεις.
Η δηµιουργική σκέψη µπορεί επίσης να θεωρηθεί ως δεξιότητα για την επίλυση προβληµάτων, που έχει τις ρίζες της στο παιχνίδι. Όταν τα µικρά παιδιά χρησιµοποιούν τη φαντασία τους, είναι πιο δηµιουργικά, έχουν καλύτερη επίδοση στις σχολικές εργασίες και αναπτύσσουν µία προσέγγιση επίλυσης προβληµάτων στη µάθηση (Dansky, 1980; Dansky & Silverman, 1973; Frost et al., 2001; Fromberg & Bergen, 1998; Pepler & Ross, 1981; Singer, 1973; Sutton-Smith, 1986).
Ο ρόλος του παιχνιδιού στην ανάπτυξη του φύλου
Στο εκπαιδευτικό πλαίσιο, το φύλο προσλαµβάνει εξαιρετικά µεγάλες διαστάσεις ως σηµαντικό σύµβολο της διαφοράς των παιδιών και µαζί µε την ηλικία αποτελεί κύριο διαφοροποιητικό παράγοντα σύµφωνα µε τον οποίο συλλαµβάνουµε την έννοια «παιδιά». Το να γίνεις αγόρι ή κορίτσι δεν είναι ζήτηµα απλής απάντησης στα βιολογικά χαρακτηριστικά, αλλά µία διαδικασία ανακάλυψης και αναµέτρησης µε τα στερεότυπα του φύλου. Στα παιχνίδια µε κανόνες που παίζουν τα παιδιά, το φύλο έχει πολύ µεγάλη σηµασία ως σταθερό σηµείο αναφοράς και µέρος της ταυτότητας (James, 2001).
Το δραµατικό παιχνίδι στο οποίο εµπλέκεται το παιδί, ήδη πριν από την ολοκλήρωση των 2 ετών, αποτελεί την πρώτη πραγµατικά συλλογική δραστηριότητα και συνεισφέρει στην ανάπτυξη της κοινωνικότητάς του.
Επίσης, προκειµένου να µιµηθούν τα γεγονότα της καθηµερινής ζωής, χρειάζεται να κινητοποιήσουν συγκεκριµένες πλευρές της σκέψης τους, όπως η αφαίρεση και η ερµηνεία, προκειµένου να ξεχωρίσουν τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του φαινοµένου που αναπαριστούν. Τα παιδιά δοµούν πρότυπα µε βάση ιδέες, έννοιες και ουσιώδη χαρακτηριστικά (Thyssen, 2001).
* Το υλικό προέρχεται από το εγχειρίδιο προαγωγής του παιχνιδιού για γονείς. Πρόγραµµα “Η ∆ύναµη του παιχνιδιού”.Το εγχειρίδιο αυτό δηµιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος “Η δύναµη του παιχνιδιού”, που πραγµατοποιήθηκε µε δωρεά του Ιδρύµατος Στάυρος Νιάρχος.
http://www.eefs.eu/paizontas/MANUAL-%CE%93%CE%9F%CE%9D%CE%95%CE%99%CE%A3.pdf
Αναφορά:
Καλπογιάννη, E., Φύσσας, K., Αβδελίδου, E. (2015) Εγχειρίδιο προαγωγής του παιχνιδιού για γονείς. Πρόγραµµα “Η ∆ύναµη του παιχνιδιού”. www.paizontas.gr
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Διαμόρφωση του χώρου και υλικά για την προαγωγή του παιχνιδιού
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Cecchini, M. (2015) How Dramatic Play Can Enhance Learning. Ανασύρθηκε από http://www.earlychildhoodnews.com/earlychildhood/article_view.aspx?ArticleID=751
Community Health and the Built Environment Project Team (2011) Promoting Unstructured Free Play in Your Community: A Resource Manual. Edmonton, AB: Community Health and the Built Environment Project, School of Public Health, University of Alberta.
Frost, J., Wortham, S, Reifel, S. (2012) Play and Child Development. U.S.A.: Pearson.
Hewes, J. (2007) The value of play in early learning: towards a pedagogy, In T. Jambor & J. Van Gils (eds.) (pp. 119-132). Belgium, The Netherlands, U.S.A., England: Garant.
Gleave, J. & Cole-Hamilton, I. (2012) A world without play» – a literature review, Revised. UK: Play England.
James, A. (2001). Παίζοντας και µαθαίνοντας. Στο Παιχνίδι. Στο Σ. Αυγητίδου (επιµ.) Σύγχρονες ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις. (σελ. 55-111) . Αθήνα: Τυπωθήτω.
Rubin, K.H. (2001) The Play Observation Scale (POS) Revised. Silver Spring, MD: Center for Children, Relationships and Culture, University of Mariland.
Smilansky, S., & Shefatya, L. (1990) Facilitating play: a medium for promoting cognitive, socio-emotional, and academic development in young children. Gaithersburg, MD, Psychological & Educational Publications.
Thyssen, S. (2001) Το παιχνίδι και η ανάπτυξη της σκέψης στην προσχολική ηλικία. Στο Σ. Αυγητίδου (επιµ.) Σύγχρονες ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις (σελ. 247-269) Αθήνα: Τυπωθήτω.
Youell, B. (2008) The importance of play and playfulness. European Journal of Psychotherapy and Counselling, 10(2).
