Από τη Μένη Κουτσοσίμου, Μεταδιδάκτορα Ιατρικής σε θέματα Αξιολόγησης Ποιότητας Παρεχόμενων Υπηρεσιών στο χώρο της Υγείας
Προσφάτως σε ένα από τα ταξίδια μου, περπάτησα σε μία προβλήτα. Σε κάποιους δεν αρέσει να περπατούν εκεί γιατί δεν οδηγεί πουθενά. Για μένα όμως δεν υπάρχει τέτοιο θέμα. Δεν χρειάζεται να σκεφτείς, το μυαλό σου αδειάζει. Είναι απλά ένας δρόμος όπου ένιωθα μέχρι πρότινος πως δεν μπορεί να υπάρξουν απρόοπτα. Το ίδιο νιώθω κοιτάζοντας κι έναν καθρέφτη. Ή μήπως τελικά όχι; Πάντα υπάρχουν απρόοπτα ακόμη και σε μία προβλήτα με λάθος βηματισμό, ένα βήμα ακόμη και μπλουμ… πού πάνε αλήθεια οι βεβαιότητές μας όταν πνίγονται; Ιδού ο Νάρκισσος της σύγχρονης καθημερινότητας, καθρεφτίζεται σ’ έναν κόσμο που μοιάζει επικίνδυνα με κινούμενη άμμο.
Τι βλέπει κάποιος σήμερα όταν κοιτάζει στον καθρέφτη;
Βλέπει την αντανάκλαση του ειδώλου του ή μήπως πολλά περισσότερα;
Το μυστήριο που χαρακτηρίζει τον καθρέφτη και τη σημειολογική του ερμηνεία, τον κατατάσσει ανάμεσα στα ‘εργαλεία του διαβόλου’, στις ‘παγίδες’ της ψυχής, σε πύλες προς μία άλλη διάσταση και πηγή κακοτυχίας. Η προβολή του προσώπου που συντελείται έξω από τον εαυτό του προκαλεί εντύπωση που δικαιολογεί επαρκώς ότι στο είδωλο αυτό και στο άλλο εγώ βρίσκεται σωματοποιημένο αυτό που χάνεται με τον θάνατο ή την απουσία. Στην πίστη αυτή βασίζεται ο Frazer μιλώντας για ‘τους κινδύνους της ψυχής’. Σε πάρα πολλούς τόπους αποφεύγουν ρητά να αντικρύσουν το είδωλό τους στο νερό ή στον καθρέφτη, από φόβο μήπως η δύναμή τους φύγει από τους ίδιους και πάει στο είδωλό τους.
Πώς χάνεται η δύναμή μας σήμερα;
Όλοι μας υποθέτω, μεγαλώσαμε με το άκουσμα της φράσης της περιβόητης μητριάς στο παραμύθι της Χιονάτης: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου, ποια είναι η πιο όμορφη στον κόσμο;». Παλαιότερα (όχι στα χρόνια της Χιονάτης φυσικά…), καθρεφτάκια μοιράζονταν στους ιθαγενείς με αντάλλαγμα την ελευθερία τους, τη γη τους, την αξιοπρέπειά τους. Η ανταλλαγή παρέμεινε ενεργή και στις μέρες μας, μόνο που σήμερα ο καθρέφτης στράφηκε εναντίον των υποστηρικτών του, της κοινωνίας που τον ανέδειξε και που όμως δεν κατάφερε να διατηρήσει τη λάμψη που θα τον στήριζε διαχρονικά.
Η προσωπική μου αναζήτηση ξεκινά με μία ανάμνηση από τα παλιά. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας αλλά και σε όλο τον κόσμο, όταν πεθάνει κάποιος κι αυτό συμβεί μέσα στο σπίτι, καλύπτονται όλοι οι καθρέφτες από τους συγγενείς, μέχρι να φύγει η σωρός από το σπίτι. Λέγεται ότι αυτό είθισται να συμβαίνει για να μην παγιδευτεί για πάντα εκεί η ψυχή του νεκρού, ο οποίος, σύμφωνα με κοινή πίστη, περιφέρεται στο χώρο. Οπωσδήποτε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φανερώνεται η εντυπωσιακά μεγάλη ‘απορροφητική’ δύναμη του καθρέφτη.
Μπορούμε να βρούμε παλιότερες αναφορές για τη σημειολογία του συμβόλου σε παλιές περγαμηνές και μαγικά χειρόγραφα σε διηγήσεις και παραμύθια πολλών λαών. Ο χάλκινος καθρέφτης της Αρχαιότητας, ως σύμβολο της Θεάς Αφροδίτης, απεικονίζει τις όψεις του έρωτα: τη σημασία λ.χ. να διατηρείς μια ευχάριστη εμφάνιση κι ένα προσωπικό αίσθημα αυτοσεβασμού. Πήρε τη θέση επίσης ενός μαντικού εργαλείου κατά τον Μεσαίωνα, βοηθώντας τους ιππότες να αποκαλύψουν τυχόν απιστίες των γυναικών τους κατά την απουσία τους, ενώ τη μαντική του διάσταση την αποδέχονταν περισσότερο στη Δύση παρά στην Ανατολή. Η ελληνική μυθολογία μας παραπέμπει στον Νάρκισσο, το γιο του θεού Κηφισού και της νύμφης Λειριώπης, έναν όμορφο νέο, που περιφρονούσε τις νύμφες που τον ερωτεύονταν. Μία από αυτές, η Νέμεσις, για να τον εκδικηθεί, προσευχήθηκε «να ερωτευτεί παράφορα τον εαυτό του και να υποφέρει συνεχώς από ανικανοποίητο έρωτα»… όπως και έγινε.
Γυρνώντας πίσω στο χρόνο, μεγαλώσαμε με τη δοξασία ότι το σπάσιμο του καθρέφτη σε φορτώνει με επτά ολόκληρα έτη κακοτυχίας, δυστυχίας και γρουσουζιάς. Η αλήθεια είναι αποκαλυπτική όταν μαθαίνουμε ότι για την απόκτηση-αγορά ενός καθρέφτη απαιτούνταν επτά έτη εργασίας για να γίνει αυτό εφικτό, μία ερμηνεία που ζει το 16ο αιώνα, όταν ήταν ανεπτυγμένη η τέχνη της κατασκευής καθρεφτών από γυαλί.
Από την άλλη πλευρά, η «αμαρτία» της ματαιοδοξίας προτάσσει μία θρησκευτική και ηθική βάση: ‘αν βλέπεις συχνά έναν καθρέφτη, θα δεις το διάβολο’. Στην Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων του Lewis Carroll, αναπαρίσταται η διαμάχη μεταξύ του καλού και του κακού, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν πως ο καθρέφτης είναι μία πύλη μέσα από την οποία μπορεί να περάσει το καλό ή το κακό. Το ίδιο επιβεβαιώνεται στη νουβέλα του Όσκαρ Γουάιλντ, όπου ο Ντόριαν Γκρευ, βρέθηκε να ερωτευθεί τον εαυτό του βλέποντας το πορτραίτο του ζωγραφισμένο και να πουλήσει την ψυχή του στο διάβολο ώστε να γερνάει το πορτραίτο κι αυτός να μείνει αιώνια ωραίος!
Σε τρεις λέξεις κρύβεται επιμελώς η υστεροφημία αυτού του συμβόλου:
Αντανάκλαση- είδωλο- νάρκισσος.
Σήμερα, η αντιπαράθεση άσχημου – ωραίου, δεν έχει πλέον καμία αισθητική αξία, όταν ολοφάνερα, στην καθημερινή μας ζωή περιστοιχιζόμαστε από φριχτά θεάματα. Άνθρωποι που χάνουν τη ζωή τους καθημερινά, κοιτάζοντας τον καθρέφτη της μοναξιάς τους, αποδοκιμάζοντας τη ζωή που αναγκάστηκαν να έχουν. Καμία συνείδηση της σχετικότητας των αισθητικών αξιών δεν αποκλείει το γεγονός ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις εμείς αναγνωρίζουμε δίχως δισταγμό το άσχημο και δεν καταφέρνουμε να το μετατρέπουμε σ’ ένα αντικείμενο ευχαρίστησης.
Ο Νίτσε δίνει τη δική του διάσταση στο Λυκόφως των ειδώλων: ‘στο ωραίο, ο άνθρωπος τίθεται ως μέτρο της τελειότητας και λατρεύει τον εαυτό του σε αυτό… στο δε άσχημο, μισεί την κατάπτωση του τύπου του’.
Η αντανάκλαση στον καθρέφτη είναι ο εκδηλωμένος και ο υλικός κόσμος, καθώς και η γνώση του ανθρώπου για τον εαυτό του.
Όταν κοιταζόμαστε λοιπόν στον καθρέφτη συμβαίνουν τρία πράγματα:
1ον: Τα έχουμε βρει με τον εαυτό μας.
Άλλωστε αν δεν έχουμε οι ίδιοι καλή εικόνα για εμάς, πώς μπορούμε να περιμένουμε από τους άλλους να σχηματίσουν θετική γνώμη για την προσωπικότητα και τις ικανότητές μας;
2ον: Τα έχουμε παραβρεί με τον εαυτό μας, τόσο που αγγίξαμε την υπερβολή.
‘Να είσαι δυστυχής για ένα πορτραίτο που γερνά αντί για σένα’… υπάρχουν κι άλλοι άνθρωποι στον πλανήτη, δεν παίζεις μόνος σου ξέρεις…
3ον: Ο καθρέφτης έχει παραμορφωτικές ιδιότητες.
Γνωρίζετε εκείνους τους παραμορφωτικούς καθρέφτες που συνήθως κολακεύουν, αποκρύπτουν ή παρουσιάζουν μία τελείως διαφορετική παραμορφωμένη εκδοχή, μία καρικατούρα της ύπαρξής τους; Τι συμβαίνει με όσους αντικρίζουν τέτοιους καθρέφτες;
‘Ο καθρέφτης μου είχε μάθει αυτό που ανέκαθεν ήξερα: ήμουν φρικιαστικά φυσικός. Δεν συνήλθα ποτέ’ (Ζαν Πωλ Σαρτρ, 2008).
Είναι το άσχημο σήμερα τελικά το αντίθετο του όμορφου με περιθωριακές αναφορές;
Δυστυχώς σ’ αυτό τον κόσμο υπάρχει κάτι το αθεράπευτο και θλιβερά κακόβουλο…
Σας παραθέτω τα λόγια του Μποντέι για τον Ουγκώ (18ος αι.): ‘το ωραίο κάνει μία πλήρη περιστροφή, μία πλήρη γωνία που το οδηγεί στο να συμπίπτει με το άσχημο’.
Μήπως τελικά κοιτάζεστε σε λάθος καθρέφτη;
Αντί επιλόγου
Βλέπω ένα πρόσωπο πίσω από τον γυαλιστερό καθρέφτη
Με βλέμμα απειλητικό να τοξοβολεί ερωτηματικά
Ένα μέτωπο ρυτιδιασμένο να απαιτεί την ταυτότητά του.
Κουνώντας απειλητικά, το μαχαίρι της σιωπής
ρωτάει Ποιός είμαι;
Και ακούω την ηχώ της σιωπής να γίνεται φωνή
Στην χαράδρα των χειλιών μου Ποιος είμαι;
Και επειδή φοβάμαι την μοναξιά πάντα βοηθάω τις εικόνες
αλλάζοντας μαζί τους θέση
Μπαίνω μέσα σε παλιές φωτογραφίες
Μιλάω με παλιούς φίλους κάνοντας περιπάτους σε εξαίσια τοπία της νιότης μας
Έτσι σχίζοντας το γυαλιστερό γυαλί περνώ στην εικονική πραγματικότητα
Κοιτάζω απειλητικά απέναντί μου και σιωπηλά ρωτώ Ποιος είμαι;
Και ακούω την σιωπή μου να γίνεται αλλότρια φωνή
Στην χαράδρα των απέναντι χειλιών Ποιος είμαι;
Και επειδή φοβάμαι τις εικόνες και τις σιωπηλές ερωτήσεις τους
Πάντα αλλάζω μαζί τους θέση για να βρουν μόνες τους τις απαντήσεις
Έτσι πολλές φορές μπερδεύω τον εαυτό μου με την εικόνα μου
Την γλώσσα με τις ιδέες μου, την πραγματικότητα με τα όνειρά μου
Όμως έχω ένα αλάθητο κριτήριο για να ξαναβρίσκω τον εαυτό μου:
Ψάχνω την καρδιά μου, αυτή χτυπάει αμετανόητα αριστερά.
Συμβουλή: Μην εμπιστεύεστε τα είδωλά σας, η καρδιά τους χτυπάει δεξιά.
Ο καθρέφτης, ” Γιάννης Ποταμιάνος ”, 14 Αυγούστου 2009
Βιβλιογραφία:
1. Λεξικό των συμβόλων, Τζ. Κούπερ. Πύρινος κόσμος, Αθήνα 1992
2. Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος Λαρους Μπριτάννικα τόμος 15ος-Πάπυρος
3. Ο καθρέφτης, ”Γιάννης Ποταμιάνος”, 14 Αυγούστου 2009 http://www.scribd.com/ypot
4. Ιστορία της Ασχήμιας, Ουμπέρτο Έκο, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007
5. Το λυκόφως των ειδώλων, Νίτσε, Εκδόσεις Πανοπτικόν, 2010.
6. Η πτώση του Νάρκισσου, Θεοδωρόπουλος Τάκης, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1994
7. Οι λέξεις, Ζαν Πωλ Σαρτρ, Εκδόσεις Άγρα, 2008.
