Από την Ιωάννα Στ. Ψιμούλη, Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια, Σύμβουλο Εξαρτήσεων
Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, παρά τις όποιες αλλαγές έχουν περιέλθει στους κόλπους και στη δομή τους, συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τους θεσμούς, εννοώντας τις σταθερές εκείνες διαδικασίες με τις οποίες, σε κάθε εποχή, επιχειρούν ν’ απαντήσουν στα διάφορα θέματα που ανακύπτουν. Τέτοιος θεσμός είναι και η οικογένεια.
Βασική «αποστολή» της οικογένειας είναι να καλύπτει τις φυσικές και ψυχολογικές ανάγκες των μελών της.
Η παροχή τροφής και κατοικίας, η προστασία από εξωτερικούς κινδύνους αποτελούν μέρος των λειτουργιών της οικογένειας, καθώς και ο συνδυασμός των μελών τους, η κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών τους, η ευκαιρία ν’ αναπτύξουν την προσωπική τους ταυτότητα, η υποστήριξη της δημιουργικότητας και των πρωτοβουλιών που μπορεί ν’ αναπτύξει το κάθε μέλος.
Επειδή όμως το κάθε άτομο είναι μοναδικό ως μέλος μιας οικογένειας και εν’ συνεχεία ως μέλος του κοινωνικού ιστού, είναι σημαντικό και χρήσιμο ν’ αναγνωριστεί η οικογένεια ως σύστημα, ως «ζωντανός οργανισμός», ο οποίος αναπτύσσεται και εξελίσσεται, καθώς ισχύει γι’ αυτόν η αρχή σύμφωνα με την οποία το «όλον δεν περιλαμβάνει απλά τα μέλη αλλά και τις αλληλεπιδράσεις τους, οι οποίες ξεπερνούν τη δραστηριότητα κάθε μέλους μεμονωμένα».
Το σχήμα το οποίο εκφράζει τη προσέγγιση αυτή του συστήματος, είναι ο κύκλος. Όπως σε κάθε κυκλική σχέση ανάμεσα στις δράσεις και στις αντιδράσεις των επιμέρους ενοτήτων του, στο οικογενειακό σύστημα ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εξάρτηση των συμπεριφορών ανάμεσα στα μέλη. Αυτό σημαίνει ότι η συμπεριφορά του κάθε προσώπου επηρεάζει τη συμπεριφορά του άλλου…
Η έννοια των Ορίων
Όρια ενός συστήματος είναι η νοητή γραμμή, ο κύκλος που περιβάλλει ένα σύστημα. Αυτή η νοητή γραμμή είναι που διαχωρίζει το σύστημα αυτό από ένα άλλο σύστημα σ’ ένα οριζόντιο επίπεδο και από το υπό σύστημα του σ’ ένα κάθετο επίπεδο (Παπαδιώτης, 2000).
Το σύστημα της οικογένειας φαίνεται να λειτουργεί όταν κάθε μέλος τους γνωρίζει το ρόλο του, ενώ καταλυτική, επίσης, για την ομαλή πορεία του συστήματος αυτού είναι η λειτουργική κατανομή ρόλων και ευθυνών μεταξύ των μελών.
Όσο πιο καθαρά και διακριτά είναι λοιπόν, τα όρια του κάθε ρόλου, τόσο πιο ουσιαστικά επικοινωνούν τ’ άτομα μεταξύ τους, χωρίς να αφήνονται περιθώρια για συγχύσεις και επικαλύψεις.
Η έννοια της Ομοιόστασης
Ένα βασικό χαρακτηριστικό του οικογενειακού συστήματος είναι η τάση για διατήρηση του και επομένως η επιβίωση του. Το χαρακτηριστικό αυτό λέγεται ομοιόσταση και έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους θεραπευτές της συστημικής θεωρίας. Για να γίνει πιο σαφές με τον όρο ομοιόσταση νοείται η τάση για διατήρηση ενός σχετικά σταθερού εσωτερικού περιβάλλοντος μέσω μιας σειράς φυσιολογικών διεργασιών και αλληλεπιδράσεων. Οι θεωρητικοί της οικογένειας χρησιμοποιούν τον όρο για να υποδηλώσουν τη διατήρηση των ισορροπιών μέσα σε μια οικογένεια για να υπάρχει η εγκαθιδρυμένη ισορροπία και η διαφύλαξη ενός σχετικά σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος. Όταν η ισορροπία αυτή κινδυνεύει γίνονται συστηματικές προσπάθειες να αποκατασταθεί, εναρμονίζονταν μια υπάρχουσα κατάσταση σε μια ιδανική, κυρίως διαμέσου της διοχέτευσης πληροφοριών, οι οποίες αναδεικνύουν αποκλίσεις και εισάγουν διορθώσεις.
Όπως γίνεται σαφές από τα παραπάνω, η έννοια της ομοιόστασης προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ιδανικής κατάστασης με την οποία στην καλύτερη περίπτωση ταυτίζεται η υφιστάμενη κατάσταση. Όμως, παρ’ ότι αυτή είναι η πρόθεση, κατά κανόνα η υφιστάμενη κατάσταση δεν είναι παρά μια μειονεκτική παραλλαγή της ιδανικής κατάστασης, όπως αυτή νοείται.
Ας δούμε σύμφωνα με την έννοια της ομοιόστασης τί ενδέχεται να συμβαίνει σε οικογένειες χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών, σύμφωνα με το όσα έδειξε η έρευνα του ζεύγους Kaufman (1979), που πραγματοποιήθηκε σε ένα μεγάλο δείγμα χρηστών.
Σύμφωνα με την έρευνα αυτή και τ’ αποτελέσματα που έδωσε, ο εξαρτημένος είναι ο φορέας του συμπτώματος της δυσλειτουργίας όλης της οικογένειας, ενός συστήματος στο οποίο παρατηρούνται συχνά διάχυτα όρια ανάμεσα στις γενιές, ενώ αναφέρεται, επίσης, ότι η κρίση που φέρνει η εξάρτηση φαντάζει ως η μόνη για εκείνη τη στιγμή λύση και η μόνη ευκαιρία για μια «νεκρή» οικογένεια να ζήσει τα συναισθήματα της.
Οι Kaufman καταλήγουν την έρευνα του δίνοντας τα κύρια χαρακτηριστικά των οικογενειών των εξαρτημένων, που μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:
- το εξαρτημένο μέλος ενισχύει τη γονεϊκή ανάγκη να ελέγχει και να εξακολουθεί να το κηδεμονεύει, ενώ ταυτόχρονα βρίσκει ότι μια τέτοια κηδεμονία είναι ανεπαρκής για τις ανάγκες του
- ο εξαρτημένος παρέχει μια «αρένα μάχης», ώστε να εξακολουθήσει η άρνηση της ανοιχτής ή της καλυμμένης σύγκρουσης
- ο εξαρτημένος σχηματίζει διαγενεαλογικές συμμαχίες, που χωρίζουν τους γονείς μεταξύ τους
- είναι κοινή σε όλους η κατάχρηση από τους γονείς ψυχοτρόπων ουσιών και αλκοόλ, που μεταβιβάζεται άμεσα στον εξαρτημένο ή έχει ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή κηδεμονία τους
Λίγο αργότερα, το 1978 ο Kaufman θ’ αναφέρει ότι ο κύριος τρόπος λειτουργίας της οικογένειας πριν εγκατασταθεί η εξάρτηση από ουσίες είναι η συναισθηματική υπερεμπλοκή της μητέρας με τον γιο και του πατέρα με την κόρη, που θα εξαρτηθεί από τις ουσίες. Τα αδέλφια, αν αυτά υπάρχουν, ή θα είναι εξαρτημένα ή θα είναι τα «καλά παιδιά» της οικογένειας.
Παρακάτω παρατίθεται ένα ενδεικτικό παράδειγμα, στο οποίο η χρήση ουσιών φαίνεται να λειτουργεί ως προσπάθεια διατήρησης της ομοιόστασης στο οικογενειακό σύστημα:
Ο Γ., το μικρότερο από τα δυο παιδιά μιας οικογένειας που ζει σε επαρχιακή πόλη της Ελλάδας, ήταν πάντα ένα «κλειστό και λιγομίλητο παιδί», όπως περιγράφεται από τους οικείους του. Ο πατέρας του ο οποίος ήταν ιδιαίτερα αυστηρός και κατά καιρούς βίαιος με τα παιδιά και την μητέρα, έκανε χρήση αλκοόλ. Μετά από μερικά χρόνια και καθώς η αδελφή του μεγαλώνοντας έφυγε για σπουδές στο εξωτερικό,«την ψυχική μου υγεία την έσωσε ο Γ…», ισχυρίζεται η μητέρα. «Ζούσα μια κόλαση. Δεν είχα καμία επικοινωνία κατά την διάρκεια του γάμου με τον άνδρα μου. Κλείστηκα στον εαυτό μου και το μόνο που με ενδιέφερε ήταν το μεγάλωμα τον παιδιών. Ο Γ. καθώς η κόρη μου μεγάλωσε και έφυγε, ήταν αυτός που με βοηθούσε και που με άκουγε. Άλλωστε πάντα αυτό ήθελα…κάποιον να ακούει και μένα…». Μαζί με την πυρηνική οικογένεια ζούσαν και οι γονείς του πατέρα, οι οποίοι φρόντιζαν τα παιδιά εξ’ ίσου με την μητέρα, ενώ είχαν αναλάβει αποκλειστικά την διατροφή τους, παρά την θέληση της τελευταίας. Ο πατέρας εργάζονταν πολλές ώρες, ενώ τα βράδια του επέλεγε να τα περνά με φίλους που συναντούσε σε διάφορα , που βρίσκονταν κοντά ή πιο μακριά από την επαρχιακή τους πόλη. Ο Γ στα 15 του έτη και μετά από τον θάνατο των δυο παππούδων του, μέσα σε 4 μήνες, αρχίζει να κάνει απουσίες στο σχολείο και να φαίνονται αλλαγές στους βαθμούς και την συμπεριφορά του. Η μητέρα έπειτα από παραίνεση των καθηγητών του μπαίνει σε μια διαδικασία να του μιλήσει όμως μη καταφέρνοντας να του πάρει κάποια απάντηση ζητά την παρέμβαση του πατέρα, ο οποίος προσπαθεί να προσεγγίσει το παιδί του. Στην πορεία της κουβέντας τους, ο Γ. μιλά για την εμπλοκή του με το χασίς, για την περιστασιακή χρήση χαπιών καθώς και αλκοόλ ,στον πατέρα του, ο οποίος από τότε προσπαθεί μαζί με την μητέρα την απεμπλοκή του γιου τους από τις ουσίες εξάρτησης.
Ενδεικτική/προτεινόμενη βιβλιογραφία:
• Arthur, M.W., Hawkins, J.D., Pollard, J.A., Catalano, R.F. & Baglioni, A.J. (2002).Measuring risk and protective factors for substance use, delinquency and other
adolescent problem behaviors: The communities that care youth survey. Evaluation
Review, 26, 575-601 http://www.pridesurveys.com/supportfiles/CTC_reliability.pdf
• Ary, D., Dunkan, S. & Hops, H. (1999). Adolescent problem behavior: The influence of parents and peers. Behavior Research and Therapeutics, 37, 217-23
• Bachman,J.G., Johnston, L.D. & O’Maley, P.M. (1998). Explaining recent increases instudents marijuana use: impacts of perceived risks and disapproval, 1976 through 1996.American Journal of Public Health, 88(6), 887-892.
• Kaufman, E. & Kaufman, P. (1992). Family Therapy of Drug and Alcohol Abuse. USA:Allyn and Bacon.
• Μάτσα, Κ. (2001). Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές. Το αίνιγμα της τοξικομανίας.Αθήνα: Εκδόσεις Αγρά
