Από το Σάββα Μπακιρτζόγλου, Ψυχολόγο –Ψυχαναλυτή
Οι διαμένοντες στα κρατικά ιδρύματα (Θεραπευτήρια Χρονίων Παθήσεων) είναι συχνά περιθωριακοί οι οποίοι μη έχοντας που τη κεφαλή κλίναι αιτούνται της κρατικής πρόνοιας και καταλήγουν σε προνοιακά καταστήματα όπου τους παρέχεται επ’αόριστον στέγη, τροφή, νοσηλεία και μια πληθώρα άλλων συνοδευτικών υπηρεσιών.
Συνήθως δεν ήταν εδραίοι, αλλά περιπλανούνταν συνεχώς και ασκόπως κατά το μοτίβο του homo vagabundus, του περιπλανόμενου Ιουδαίου (οι ψυχές περιπλανώνται συνεχώς και ασκόπως μέσα στον ομηρικό ασφοδελλό λειμώνα). Ως επί το πλείστον ήταν «φυγάδες θεόθεν και αλήτες» (έτσι συνέλαβε τη δική του μοίρα -αλλά και την πανανθρώπινη -ο Εμπεδοκλής).
Η ζωή των περιθαλπομένων στα θεραπευτήρια είναι κατά κανόνα φτωχή σε ερεθίσματα, στερεοτυπική και μηχανικά επαναλαμβανόμενη με προεξάρχουσες τις παθητικοεξαρητικές συμπεριφορές. Προκύπτουν ενίοτε κοινά χαρακτηριστικά μάλλον επί εδάφους διαταραχών προσωπικότητας (ή συμπεριφοράς): είναι συγκρουσιακοί με το νόμο και όσους τον αναπαριστούν, ασυμβίβαστοι, παρορμητικοί, αυτο/ετεροκαταστροφικοί, συχνά βίαιοι, πρώην χρήστες ουσιών, αλκοολικοί, τζογαδόροι, «πονηροί και γόητες, πλανώντες και πλανόμενοι» (Άγιος Αυγουστίνος «Εξομολογήσεις»).
Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα διαβίωσης στο θεραπευτήριο είναι συχνά ζοφερή με πολλές εντάσεις αλλά ταυτόχρονα βουβή, χωρίς το θόρυβο της ενεργούς-δημιουργικής ζωής. Το τοπίο αυτό είναι εν μέρει το αποτέλεσμα/κατάληξη μιας ολάκερης ζωής-της δικής τους- την οποία ξόδεψαν ανερμάτιστα και διαρροϊκά, την ξεπούλησαν ως επιμηθείς και την έκαψαν μέσα στη φωτιά των ασυγκράτητων παθών τους. Θυσίασαν τις δυνατότητες του εαυτού (Εγώ) τους κάτω από την πίεση επαναληπτικών εκφορτίσεων (π.χ αχαλίνωτη σεξουαλικότητα και επιθετικότητα, εξαρτήσεις πάσης φύσεως ). Ως μόνιμοι θιασώτες της αρχής της ηδονής (Freud) αποκήρυξαν τους περιορισμούς της εξωτερικής πραγματικότητας ζώντας εν είδει καταραμένων στις παρυφές του κοινωνικού ιστού. Στις ατομικές διαδρομές τους είναι οι μηχανισμοί αποτυχίας που είχαν το πάνω χέρι (αυτοκαταστροφή) ώστε να γίνεται λόγος για μια αρνητικοποίηση της ζωής τους (ή ενόρμηση του θανάτου κατά Freud).
Η κατάληξη στο θεραπευτήριο και εν τέλει η ιδρυματική ζωή, αποτελεί για πολλούς εκ των περιθαλπομένων μάλλον μια ασυνείδητη επιλογή -παρά αναγκαστική κατάληξη- είτε εν είδει εσωτερικής διαδικασίας «επανόρθωσης» της πρότερης «αμαρτωλής» τους ζωής (το ίδρυμα ως κάθειρξη, έκτιση ποινής) είτε /και εν είδει έσχατης αλεξιερεθιστικής προστασίας (το ίδρυμα ως κέλυφος) από την τραυματική αναστάτωση (εσωτερικές τρικυμίες) που τους προξενεί τόσο η διεγερσιμότητα του εξωτερικού κόσμου όσο και η έσωθεν αχαλίνωτη ενορμητικότητα. Γίνεται λόγος εδώ για ένα Εγώ αδύναμο και ελλειμματικό ως προς διαχείριση των εντάσεων.
Οι επανορθωτικές διαδρομές του Εγώ κάποιων περιθαλπομένων -ώστε να εξιλεωθούν για τις «αμαρτίες» του παρελθόντος- συμπίπτουν με το (αρχαιοπρεπές) τρίπτυχο Ύβρις –Άτη -Νέμεσις. Σε ορισμένες περιπτώσεις προσιδιάζουν στα φαινόμενα αγιοποίησης τα οποία αφορούν στη μεταστροφή κάποιων ανθρώπων προς φωτεινότερες επιλογές ζωής. Συνήθως η μεταστροφή ξεκινά με την πρωτόγνωρη και αναπάντεχη εμφάνιση του Θεού (ή του Χριστού ή κάποιου αγίου κ.λ.π) σε όνειρο ή όραμα. Έκτοτε οι άνθρωποι αλλάζουν άρδην, αρχίζουν να μιλούν καθημερινά μαζί του «δια στόματος Αγ. Πνεύματος» και γενικότερα στρέφονται στην Εκκλησία και τη θρησκεία θέλοντας με πάθος να μεταλαμπαδεύουν την αγάπη για το Θεό. Μπορούν να γίνονται «ποιμένες και ιεροκήρυκες» όπως ο Άγιος Αυγουστίνος ο οποίος από ακόλαστος μεταμορφώθηκε σ’ έναν οξυδερκή ερευνητή της ανθρώπινης ψυχής και ανατόμο της ανθρώπινης αδυναμίας επιχειρώντας μια ψυχολογική ανάλυση του αμαρτήματος. Είχε προλάβει τον Freud διατυπώνοντας ότι, ανεξάρτητα από τις καλές προθέσεις, η ενορμητικότητα υπάρχει ακόμα και στον πιο εγκρατή όπως συχνά φανερώνει ένα αθώο lapsus της γλώσσας. Είναι σα να γνώριζε το θέμα των εσωτερικών συγκρούσεων, προεξάρχον στην ψυχαναλυτική σκέψη, καθώς χρέωνε το άγχος του στον βαθύ διχασμό ανάμεσα στον «χωμάτινο» και τον πνευματικό εαυτό, τον εξωτερικό και εσωτερικό άνθρωπο, σα να είχε κατά νου την ενδοψυχική διαπάλη, το ευμετάβλητο της ψυχής, τις σπαρακτικές αντιθέσεις της.
Περιπτώσεις ανθρώπων σαν τον Αυγουστίνο δύνανται να μετατρέπονται από άτομα ερωτευμένα με τον έρωτα σε αφοσιωμένους, σε έξαλλα ερωτικούς ανθρώπους ως προς το πάθος με το οποίο μεταδίδουν την αγάπη τους για το Θεό. Οι περισσότεροι έχουν βουτήξει σε όλες τις εμπειρίες: το sex και το θάνατο, τις ουσίες, τη θηριωδία, την έλξη του κακού καθώς είχαν παρασυρθεί από τον στρόβιλο των σαρκικών ηδονών και των αισθησιακών απολαύσεων. Ως μεταστραφέντες πλέον θέλουν να κηρύττουν το λόγο του Θεού και να διαδίδουν την πίστη τους ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να ισχυρίζονται ότι συνομιλούν με τον Θεό και ότι Εκείνος τους μιλάει και τους υπαγορεύει όλα όσα γνωρίζουν για τη θρησκεία (θρησκευτικό παραλήρημα). Συνήθως οι ιδρυματικοί περιθαλπόμενοι αρέσκονται ν’αφηγούνται τη ζωή τους. Κατά τον Άγιο Αυγουστίνο («Εξομολογήσεις») οι λέξεις της αυτοβιογραφικής αφήγησης δε μπορούν να έχουν ισχύ παρά μόνο για τον ακροατή (ή τον αναγνώστη) που συμπάσχει και ταυτίζεται με τον αφηγητή «δι’ ελέου και φόβου».
Υποστηρίζουμε ότι η συγγραφή ή αφήγηση της ζωής (εξομολόγηση) εμφορούμενη από το ενοχικό σύνδρομο μπορεί να συνιστά μια πράξη θεραπείας. Η μετατροπή της εσωτερικής προσευχής σε λέξεις θεωρείται ήδη μια κάθαρση καθώς η αγωνία του αφηγητή γίνεται αγωνία των λέξεων. Μέσω της αφήγησης το υποκείμενο θυμάται, συγκροτεί τον ψυχικό του κόσμο, ανασυντάσσει αυτό που ήταν σκόρπιο. Η μνημόνευση των περιστατικών της ζωής του αποτελεί μέρος της λύτρωσής του. Στην πραγματικότητα μπορεί να μην κουβεντιάζει αλλά να θέτει τον Θεό ως αποδέκτη των λόγων του. Τον παρουσιάζει τόσο οικείο ώστε ο συνομιλητής να τον αισθάνεται παρόντα ενώ παράλληλα, καθιστώντας τον Θεό αποδέκτη της εξομολόγησής του, εγγυάται για την απόλυτη αλήθεια της. Δε θα έλεγε ποτέ ψέματα σ’Αυτόν… Εντούτοις χρειάζεται και έναν δευτερεύοντα αποδέκτη, τον άνθρωπο-ακροατή. Ο διπλός προορισμός του λόγου του προς τον Θεό και τον άνθρωπο καθιστά την αλήθεια ανακοινώσιμη και την πράξη της ανακοίνωσης αληθινή, το ιδιωτικό μετασχηματίζεται σε δημόσιο. Επομένως προϋπόθεση της δημοσιοποίησης είναι η παρουσία των άλλων ενώ η προσωπική ιστορία είναι αληθινή στο βαθμό που γίνεται πιστευτή. Ο μεταστραφείς χρειάζεται ακροατήριο για τις Εξομολογήσεις του και η εξομολόγηση είναι διπλή γιατί είναι εξομολόγηση της αμαρτίας αλλά και της ευχαριστίας: οι λέξεις χρησιμοποιούνται με σκοπό να γίνουν μια πράξη ευχαριστίας, τα δάκρυα της εξομολόγησης δεν είναι μόνο δάκρυα ενοχής αλλά και ευχαριστίας. Ο άνθρωπος σάρκα και αίμα προσπαθεί να μιλήσει στο Θεό του με λέξεις γιατί αυτό το μέσο διαθέτει. Επιπροσθέτως, η αναφορά σε θρησκευτικά βιβλία και η ανάγνωση θρησκευτικών χωρίων αποδεικνύονται σημαντικά για τον μεταστραφέντα. Είναι ως εάν η κορύφωση της ζωής μερικών «αμαρτωλών» ανθρώπων να μην υπήρξε ο θάνατος αλλά η μεταστροφή τους και η απομάκρυνση από τους κινδύνους του δικού του παρελθόντος.
Διανοητές όπως ο Αυγουστίνος προσδίδουν νόημα στα λόγια του Αγαμέμνονα (ομηρικό έπος): «Aς φύγουμε για τη δική μας χώρα». Η ψυχή πρέπει να φύγει από την ομορφιά των αισθήσεων και την πλανεύτρα Κίρκη και να επιστρέψει στη δική της χώρα. Για να είναι δραστική η μεταστροφή το άτομο πρέπει πρώτα ν’ αναρωτηθεί «ποιος ήμουν»;
————————————————–
* «Προγράμματα Πρόληψης», Σημειώσεις προς τους δευτεροετείς φοιτητές του μεταπτυχιακού προγράμματος Κλινικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Β’ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΔΕΥΤΕΡΑ
Βιβλιογραφία:
Αγίου Αυγουστίνου «Εξομολογήσεις» Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1997, εισαγωγικά σχόλια Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη.
Bataille G. « L’Érotisme », Paris, Minuit, 1957.
Καραγάτσης Μ.«Η Μεγάλη Χίμαιρα», εκδόσεις της «Εστίας», Αθήνα 2005
Kernberg O. “love relations normality and pathology” , Yale university press, 1995 New Haven and London.
Κοπιδάκης Μ., «Βελλεροφόντης, Ευριπίδης, Αριστοτέλης: περιττοί και μελαγχολικοί», Ορώμενα, τιμή στον Αριστοτέλη, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2002.
Μπακιρτζόγλου Σ., Εισήγηση με θέμα «Τα φαινόμενα της αρνητικοποίησης της ζωής στα Θεραπευτήρια Χρονίων Παθήσεων: η αλληλεπίδραση των περιθαλπομένων με τους εργαζόμενους». Σικιαρίδειο Ίδρυμα, 29 Μαρτίου 2012.
Μπακιρτζόγλου Σ, «Οι διαταραχές προσωπικότητας» Σημειώσεις προς τους ασκούμενους φοιτητές ψυχολογίας στο Θ.Χ.Π.ΑΝ.Α, Βούλα 2008
Τσαλίκογλου Φ. «Ψυχολογία της καθημερινής ζωής», Καστανιώτης, Αθήνα 1999
Freud S.« Ο πολιτισμός πηγή Δυστυχίας » Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1994
Χαρτοκόλλης Π. «Χρόνος και Αχρονικότητα» Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2006
