Από τη Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού, MBPsS, BA, MA, MSc Psychology
Οι απώλειες είναι η σκιά όλων των υπαρχόντων μας –υλικών και άυλων»
Carlos Sluzki, Οικογενειακός θεραπευτής
Ξέρω γιατί προσπαθούμε τους νεκρούς να τους κρατήσουμε ζωντανούς: προσπαθούμε να τους κρατήσουμε ζωντανούς, για να τους κρατήσουμε κοντά μας. Ξέρω επίσης ότι αν είναι να συνεχίσουμε κι εμείς η ζωή μας, έρχεται μια στιγμή κατά την οποία πρέπει να αποκοπούμε απ΄τους νεκρούς, να τους αφήσουμε να φύγουν, να τους κρατήσουμε νεκρούς. Να τους αφήσουμε να γίνουν η φωτογραφία στο τραπέζι. Να τους αφήσουμε να γίνουν το όνομα στους λογαριασμούς διαχείρισης. Να τους αφήσουμε να φύγουν στο νερό.
Didion, 2005
Ετυμολογικά η λέξη απώλεια πηγάζει από το αρχαίο ελληνικό ρήμα ὄλλυμι ή ὀλύω, το οποίο απαντάται συνηθέστερα ως σύνθετο ἀπόλλυμι ή ἀπολλύω. Στην παθητική φωνή είναι ἀπόλλυμαι και σημαίνει χάνομαι και πεθαίνω (Στεργιάννη, 2020). Στην καθημερινή ζωή, η λέξη απώλεια μπορεί να εμφανιστεί με περισσότερα του ενός νοήματα τα οποία σχετίζονται με τη στέρηση για κάτι που είχαμε, με την αποτυχία να κρατήσουμε ή να αποκτήσουμε κάτι πολύτιμο για εμάς, με την αισθητή έκπτωση κάποιας ιδιότητας ή διαδικασίας και με την καταστροφή ή τον αφανισμό, αλλά ακόμη και με την πιο προσωπική αποστέρηση ατόμων από την παρελθοντική ή/και παροντική ζωή μας (Neimeyer, 2006). Στην ψυχολογία η απώλεια έχει να κάνει με την φανταστική όσο και στην πραγματική απώλεια ενός ατόμου ή αντικειμένου προσκόλλησης. Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή John Bowlby, η έννοια της προσκόλλησης αφορά στην τάση των ανθρώπων να δημιουργούν ισχυρούς δεσμούς με συγκεκριμένα πρόσωπα [ή και αντικείμενα], ο αποχωρισμός από τα οποία είναι πιθανό να οδηγήσει σε ποικίλα οργανικά και ψυχολογικά προβλήματα (Χουντουμάδη& Πατεράκη, 2008; Μελίσοβα, 2017; Στεργιάννη, 2020). Η απώλεια έχει μια ευρεία έννοια ενώ το πένθος είναι οι συγκινησιακές, γνωστικές, λειτουργικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις του ατόμου στην απώλεια αγαπημένου προσώπου ή ενός αφηρημένου υποκατάστατου όπως για παράδειγμα η ελευθερία (Freud, 1917).
Ανεξάρτητα από όρους και στάδια πένθους τα οποία πολλάκις αναφέρονται στη βιβλιογραφία, αυτό που είναι ζωτικής σημασίας είναι να μπορέσουν οι πενθούντες να μάθουν να ζουν με διαφορετικούς τρόπους προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη νέα κατάσταση μέσα από την αποδοχή (Kubler-Ross, 1969), την αναδιοργάνωση (Parkes, 1972) ή την ανανέωση (Sanders, 1989). Οι στόχοι (Worden, 2009) για να βοηθηθούν οι πενθούντες συνοψίζονται ως εξής:
- Να δεχτούν το γεγονός του θανάτου. Το προσφιλές πρόσωπο πέθανε και δεν θα επιστρέψει. Ακόμα κι αν ο θάνατος είναι αναμενόμενος όπως για παράδειγμα σε μια μακροχρόνια ασθένεια, υπάρχει πάντα η αίσθηση ότι δεν είναι αλήθεια, ότι δεν συνέβη. Ίσως εμφανισθεί επιλεκτική απώλεια μνήμης ή/και στροφή στη θρησκεία με ιδιαίτερη προσήλωση (Schwartberg & Halgin, 1991).
- Να επεξεργαστούν τον πόνο του θρήνου για να μπορέσουν να προχωρήσουν στη ζωή (Parkes, 1972). Οι άνθρωποι αυτοί καλούνται να διαχειριστούν ένα πλήθος συναισθημάτων όπως άγχος, ενοχή, αγωνία, μοναξιά, φόβο, θλίψη.
- Προσαρμογή σε μια νέα πραγματικότητα όπου το αγαπημένο πρόσωπο δεν θα είναι εκεί. Υπάρχει προσαρμογή εξωτερικής φύσης όπως το νέο περιβάλλον, μεγάλωμα παιδιού χωρίς σύντροφο, το να ζεις στο «άδειο» σπίτι, διαχείριση οικονομικών, εκμάθηση νέων ρόλων που προηγουμένως είχε ο/η εκλιπών/εκλιπούσα. Σε όλο αυτό, προστίθεται η προσαρμογή εσωτερικής φύσης όπως ο αυτοπροσδιορισμός και κυρίως το να βιωθεί ο ίδιος ο άνθρωπος ως όλον με τον εαυτό του κι όχι μέρος μιας δυάδας. Στο σημείο αυτό, να αναφερθεί η πνευματική προσαρμογή η οποία σχετίζεται με υπαρξιακά ερωτήματα (Stroebe, Schut &Finkernauer, 2001).
- Ο Volkan (1985) επισημαίνει ότι ο θρήνος τελειώνει όταν αυτός που πενθεί δεν χρειάζεται να επανενεργοποιήσει την εκπροσώπηση του νεκρού σε υπερβολικό βαθμό στη ροή της καθημερινότητας. Άρα, πρέπει να βρεθεί μια σύνδεση μεταξύ του/ της εκλιπόντα/εκπλιπούσας ως μέσο έναρξης μιας νέας ζωής.
Σύμφωνα με τον Worden (2009), στην όλη τη διαδικασία πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν παράγοντες (οι οποίοι επηρεάζουν την ένταση και τη διάρκεια του πένθους όπως ο ρόλος του νεκρού στη ζωή του ατόμου (συντροφος/συζυγος, γονιός, αδελφός/η, παιδί, παπούδες), ποια ήταν η σχέση μεταξύ πενθούντα-εκλιπόντα (ασφάλεια, συγκρούσεις, εξάρτηση), πως πέθανε το άτομο (φυσικός θάνατος, ατύχημα, δολοφονία), προηγούμενες εμπειρίες (αντιδράσεις σε άλλους θανάτους, ιατρικό ιστορικό), η προσωπικότητα του ατόμου (ηλικία, φύλο, αυτοεκτίμηση, οι αξίες για τον κόσμο), υποστηρικτικό δίκτυο (άνθρωποι του περιβάλλοντός τους που μπορούν να τους στηρίξουν), άλλοι στρεσογόνοι παράγοντες (οικονομικά προβλήματα, εργασία). Να θυμόμαστε πάντα πως η κάθε ιστορία είναι διαφορετική, ο κάθε πόνος είναι διαφορετικός και κυριότερα, πως ο καθένας βιώνει την απώλεια με το δικό του μοναδικό τρόπο. Η διαδικασία του πένθους είναι μια φυσιολογική διαδικασία και το ζήτημα είναι οι άνθρωποι να βοηθηθούν είτε από το πλαίσιό τους είτε από ειδικούς ψυχικής υγείας (ιδανικά κι απ΄τα δύο), ώστε να συνεχίσουν να ζουν λειτουργικά με το πένθος τους κι όχι όπως λένε πολλοί ξεπερνώντας το.
Βιβλιογραφία
Didion, J. (2005). The year of Magical Thinking. Εκδόσεις Κέδρος.
Freud, S. (1917). Μεταψυγχολογικά κείμενα του 1915. Πένθος και Μελαγχολία. Εκδόσεις Επίκουρος (2005).
Kubler-Ross, E. (1969). On Death and Dying. New York: Springer Publishing.
Μελίσοβα, Σ. (2017). Η απώλεια στην παιδική ηλικία και η αντιμετώπισή της. Αθήνα: Παπαζήσης.
Neimeyer, R.A. (2006). Να αγαπάς και να χάνεις. Αντιμετωπίζοντας την απώλεια. Αθήνα: Κριτική.
Parkes, C. M. (1972). Bereavement: Studies of Grief in Adult Life. London and New York. Penguin ed.
Sanders, C. (1989). Grief: The mourning after. New York: Wiley.
Schwartberg, S. &Halgin, R. (1991). Treating grieving clients: The importance of cognitive change. Professional Psychology, 22, 240-246.
Stroebe, M. S., Schut, H., & Finkenauer, C. (2001). The traumatixation of grief: A conceptual framework for understanding the trauma-bereavement interface. Israel Journal of Psychiatry and Related Sciences, 38, 185-201.
Στεργιάννη, Α. (2020). Η Δραματική Τέχνη ως μέσο διαχείρισης των μορφών απώλειας στην παιδική ηλικία: Μία έρευνα δράσης στο 5ο Δημοτικό Σχολείο Ναυπλίου. Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Χουντουμάδη, Α., & Πατεράκη, Λ. (2008). Λεξικό ψυχολογίας. Αθήνα: Τόπος.
Volkan, V. (1985). Complicated mourning. Annual of Psychoanalysis, 12, 323-348.
Worden, W. J. (2009). Grief counseling and grief therapy: A handbook for the mental health practitioner. New York: Springer Publishing Company.
