Από τον Γιώργο Σταμούλο*, Σύμβουλο Ψυχικής Υγείας – Διδακτικό προσωπικό σχολής Ψυχολογίας Mediterranean College
Ανοίγω το κινητό μου και κοιτάζω τις ειδοποιήσεις για νέες ειδήσεις. Πόσοι νεκροί; Πόσα νέα κρούσματα; Σχεδόν ταυτόχρονα (multi-tasking γαρ) ανοίγω μια ιστοσελίδα στον υπολογιστή. Χωρίς να το σκεφτώ ψάχνω και πάλι τις ειδήσεις. Η δουλειά μου, η ζωή μου, το μυαλό μου κινείται γύρω από τον κορονοϊό. Τις περισσότερες ώρες νιώθω μια γενικότερη ανησυχία, μια εγρήγορση, η οποία όμως δεν είναι αυτή η θετική ενεργοποίηση που με σπρώχνει να κάνω πράγματα, να είμαι παραγωγικός.
Παραγωγικός; Τι είναι αυτό; Να κάνω τι; Και κυρίως γιατί; Ποιο είναι το νόημα στο να ασχοληθώ με κάτι, να δημιουργήσω κάτι, να προσφέρω κάτι. Αυτήν τη στιγμή το μόνο που μοιάζει να παίρνει προσοχή είναι οι ατελείωτες πληροφορίες για τον ιό και το μόνο που έχει νόημα και ουσία είναι οι ενέργειες για τη μη διάδοση και για την θεραπεία του.
Μέσα σε αυτό λοιπόν το πλαίσιο – εξωτερικό και εσωτερικό – αναρωτιέμαι με ποιο τρόπο και με ποια διάθεση θα επαναφέρουμε στο προσκήνιο τα διάφορα κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτισμικά θέματα με τα οποία ασχολούμασταν στην π.κ. (προ κορονοϊού) εποχή. Δηλαδή με ποιο τρόπο και με ποια διάθεση θα υποστηρίξουμε τη σημαντικότητα της αντιμετώπισης του προσφυγικού, της περίθαλψης των αστέγων, της ανοχής στη διαφορετικότητα ή της προώθησης πολιτιστικών και επιμορφωτικών δράσεων, και τόσων άλλων θεμάτων που μας απασχολούσαν και στα οποία πολλοί ήταν «στρατευμένοι»;
Πώς θα καλέσουμε τον άνθρωπο απέναντί μας να δώσει την προσοχή του και την ενέργειά του για κάποιον σκοπό πέραν του επείγοντος και σημαντικού που έχει στο μυαλό του. Και όταν λέω επείγον και σημαντικό εννοώ – και εδώ συγχωρέστε μου μια μικρή υπόθεση – αφενός ότι αυτή τη στιγμή απόλυτη προτεραιότητα έχει η προστασία της υγείας (προσωπικής και δημόσιας) και αφετέρου στην αμέσως επόμενη φάση το επίκεντρο θα είναι στην επιβίωση (ατομική, οικογενειακή, εθνική). Προϋποθέτω δηλαδή για τον συλλογισμό που παρουσιάζω ότι για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αυτά τα δύο θέματα (υγεία και οικονομική επιβίωση) θα κυριαρχούν στην ατζέντα του.
Να προσθέσω μάλιστα εδώ και 1-2 επιστημονικές θεωρίες, έτσι για την αυθεντία του πράγματος. Υπάρχει η πολύ γνωστή θεωρία της ιεράρχησης των αναγκών του Maslow. Σύμφωνα με το Maslow, οι ανάγκες των ανθρώπων είναι ιεραρχημένες από τις ανάγκες για επιβίωση, ανάγκες ασφαλείας, ανάγκες κοινωνικής αποδοχής, ανάγκες αυτοεκτίμησης, και κορυφώνονται με τις ανάγκες για αυτοολοκλήρωση (γνωστή και ως Πυραμίδα αναγκών του Maslow). Σύμφωνα με την προσωπική μου εκτίμηση, αυτή τη στιγμή και ακριβώς μετά την ολοκλήρωση της καραντίνας ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού θα προσπαθεί να καλύψει τις δικές του ανάγκες για επιβίωση και ασφάλεια. Η ενασχόληση με λοιπά κοινωνικά θέματα εντάσσεται σε παραπάνω επίπεδα (κοινωνικής αποδοχής, αυτοεκτίμησης, αυτοολοκλήρωσης), τα οποία προϋποθέτουν την κάλυψη των αναγκών των προηγούμενων επιπέδων.
Σύμφωνα δε με άλλες θεωρίες, η κοινωνική συμπεριφορά μειώνεται ή εμποδίζεται όταν το άτομο βιώνει έντονο άγχος. Άλλη μια παρένθεση εδώ: υποθέτω ότι σε μια τέτοια περίοδο οι περισσότεροι άνθρωποι θα βιώνουν μεγαλύτερη ανησυχία και αισθήματα φόβου σχετικά με την υγεία τους, το μέλλον τους, την οικογένειά τους, τη ζωή τους κλπ. Κάποιες από τις συνέπειες της βίωσης έντονου άγχους είναι η απομόνωση, η ευερεθιστικότητα, η έλλειψη ενδιαφέροντος. Επίσης γνωστικά, το έντονο στρες συνδέεται με δυσκολία συγκέντρωσης, δυσκολία κατανόησης, περιορισμό της ικανότητας ευρύτερης αντίληψης και δημιουργικότητας, απαισιοδοξία, κλπ.
Η βασική μέριμνα πρέπει να είναι αποκλειστικά στη διαδικασία του στοχασμού και της κριτικής σκέψης.
Με βάση αυτόν τον συλλογισμό αλλά και τις σχετικές επιστημονικές θεωρίες, η επομένη της (χωροταξικής) απελευθέρωσης θα περιλαμβάνει μια αρκετά εγωκεντρική προσέγγιση. Μια προσέγγιση του τύπου: «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Το «εαυτόν» μην το πάρετε απολύτως κυριολεκτικά, μπορεί να έχει μέσα την οικογένεια ή την επαγγελματική ομάδα στην οποία είναι μέσα αυτός ο εαυτός. Δύσκολα όμως θα έχει μέσα τις έννοιες ή/και τις ιδιότητες του συλλογικού, του οικουμενικού, του ανθρωποκεντρικού. Θα έχει επίσης μια προσέγγιση αυτόματων, ενστικτωδών κινήσεων και αποφάσεων. Η κριτική σκέψη, η δημιουργικότητα και η ευρύτητα της αντίληψης και της σκέψης πιθανώς να απουσιάζουν ή να έχουν μπει σε δεύτερη μοίρα.
Αν με έχετε ακολουθήσει μέχρι εδώ, πιθανώς περιμένετε και απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Άλλωστε πόση απογοήτευση θα υπήρχε αν είχατε σπαταλήσει τόση ώρα και φαιά ουσία για να μελετήσετε τα ρητορικά ερωτήματα ενός αγνώστου; Εντάξει εδώ είναι οι απαντήσεις που δίνω εγώ σε αυτά τα ερωτήματα.
ΟΧΙ ΑΛΛΗ ΠΙΕΣΗ. Δηλαδή δε γίνεται με το ζόρι να ασχοληθούν με χ,ψ θέμα κοινωνικού, πολιτιστικού περιεχομένου. Άρα σε πρώτη φάση συντονιζόμαστε με την γνωστική, συναισθηματική και σωματική κατάσταση των ανθρώπων που έχουμε απέναντί μας. Μπορούμε να ξεκινήσουμε τις όποιες ενέργειες έχουμε στα σχέδιά μας, όμως με σεβασμό και με ανταπόκριση στις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων που προσεγγίζουμε.
ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ. Μια κοινά αποδεκτή καλή πρακτική για την αντιμετώπιση τέτοιου είδους κρίσεων είναι η ενίσχυση της κοινωνικής υποστήριξης. Μπορούν οι δράσεις μας να τροποποιηθούν έτσι ώστε να έχουν ως βασικό στόχο την δημιουργία ενός δικτύου κοινωνικής υποστήριξης για διάφορα θέματα. Μπορεί και πριν οι δράσεις να αφορούσαν τη δημιουργία υποστηρικτικών θεσμών, όμως αυτό που συζητάω βάζει στο επίκεντρο και στον ρόλο του ωφελούμενου τα άτομα που π.κ. (προ κορονοϊού) θα ήταν αυτοί που θα υποστήριζαν οι ίδιοι. Ένας τέτοιος ανασχεδιασμός θα έχει πολλαπλά οφέλη. Πρώτον, ενισχύει την ικανότητα ανταπόκρισης των ατόμων και άρα της πιθανότητας να εκπληρώσουν τις ανάγκες των πρώτων επιπέδων και να μεταβούν σε υψηλότερο επίπεδο. Δεύτερον, ενεργοποιεί τους μηχανισμούς αμοιβαιότητας. Αυτός που πήρε υποστήριξη από το κοινωνικό του περιβάλλον είναι πιθανότερο να ανταποδώσει με κάποιο τρόπο, δημιουργώντας πολλαπλασιαστικά οφέλη.
ΚΟΙΝΑ ΜΟΤΙΒΑ. Σε κάθε κρίση, σε κάθε κατάσταση ανάγκης ανακύπτουν σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές που έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Ο θυμός που μου βγαίνει όταν έχω απέναντί μου έναν δύσκολο πελάτη, έχει κοινή ή κοντινή πηγή με τον θυμό που δημιουργείται όταν δεν μπορώ να βγω έξω από το σπίτι ενώ έχει 25 βαθμούς και ήλιο. Κατά συνέπεια και οι τρόποι διαχείρισης μπορεί να είναι κοινοί. Ο εντοπισμός κοινών χαρακτηριστικών και της βάσης των διαφόρων αντιδράσεων (π.χ. προκαταλήψεις, στάσεις, αντιλήψεις, πεποιθήσεις, γνωστικά λάθη) είναι μια ακόμη γέφυρα για να πάμε στη θεματολογία που στοχεύουμε.
ΜΑΘΗΣΗ. Δεν ξέρω πόσα πράγματα θα θυμόμαστε από αυτήν την περίοδο μετά από 6 μήνες (εφόσον δεν επαναληφθεί κιόλας). Είναι όμως σημαντικό να αναστοχαστούμε πάνω στα μαθήματα αυτής της περιόδου. Τι μάθαμε για τον εαυτό μας, για τους γύρω μας, για τον κόσμο. Δεν είναι απαραίτητο να οδηγηθούμε οπωσδήποτε και σε μια πράξη ή έναν σχεδιασμό αλλαγής. Η βασική μέριμνα πρέπει να είναι αποκλειστικά στη διαδικασία του στοχασμού και της κριτικής σκέψης. Αυτή η διαδικασία θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε καλύτερα την κατάσταση και τον εαυτό μας. Θα μας δώσει μια ρεαλιστικότερη εικόνα του τι ελέγχουμε και τι όχι. Και τελικά θα αρχίσει να αναστέλλει πολλές από τις αρνητικές συνέπειες της συνεχούς βίωσης αρνητικών συναισθημάτων.
Ελπίζω να μην κούρασα πολύ. Καλή συνέχεια και καλή επιτυχία στα σχέδιά σας.
Βιβλιογραφία
Γαλανάκης Μ. 2009. Ο Ρόλος της βίωσης των Θετικών Συναισθημάτων στην Αντιμετώπιση του Εργασιακού Στρες. Αθήνα.
Fredrickson, B. L. (1998). What good are positive emotions? Review of General Psychology, 2, 300-319.
Fredrickson, B. L., & Levenson, R. W. (1998). Positive emotions speed recovery from the cardiovascular sequelae of negative emotions. Cognition and Emotion, 12, 191-220.
Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 218-226.
Maslow, A. (1943). A theory of human motivation. ΣτοNorthcraft, G. B. & Neal, M. A. (1994). Organizational Behavior: a management challenge (2nd ed.). Hinsdale, IL: Dryden Press.
________________________________________________________________________
*Ο Γιώργος Σταμούλος είναι διοικητικό στέλεχος με επαγγελματικό και μορφωτικό υπόβαθρο, το οποίο συνδυάζει εμπειρία σε διοικητικό, τεχνολογικό και ψυχολογικό επίπεδο (BScΔιοίκηση Επιχειρήσεων, MScΤεχνοοικονομικά Συστήματα, MScΣυνθετική Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία). Πολυετή εργασιακή εμπειρία σε μεγάλους οργανισμούς με ενασχόληση σε δράσεις εκπαίδευσης και ανάπτυξης προσωπικού. Αυτήν την περίοδο είναι μέλος της ομάδας που υλοποιεί το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Revert, το οποίο στοχεύει στην αντιμετώπιση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού στις αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας. Παράλληλα διδάσκει μαθήματα συμβουλευτικής και έρευνας στη συμβουλευτική σε ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. Email: stamgio@yahoo.gr
